بخشی از مقاله
مکان یابی بهینه مراکز آموزشی با استفاده روشهای تحلیل تصمیم گیری چند معیاره (مورد مطالعه: منطقه 2 شهرداری خرم آباد)
چکیده
تخصیص فضا به کاربری های آموزشی یکی از موضوعات مهمی است که در برنامه ریزی های شهری مورد توجه قرار می گیرد. به دلیل حساسیت کاربری های آموزشی از نظر مسایل مختلف محیطی، نحوه تخصیص کاربری ها از اهمیت زیادی برخوردار است. مقولهی مکان گزینی مدارس به عنوان یکی از مراکز خدمات رسان در سطح شهری از جمله مباحثی است که در فرایند توسعه و سعادت هر جامعهای دارای اهمیت است. پژوهش حاضر بر اساس روش توصیفی – تحلیلی و بر مبنای معیارها و ضوابط مکانیابی، با هدف مکانیابی مناسب مدارس ابتدایی شهر خرم آباد(نمونه موردی:منطقه (2 و ارائه الگویی بهینه پراکندگی با استفاده از روش تحلیل سلسله مراتبی (AHP)، صورت گرفته است. در این راستا دادههای مکانی گردآوری شده مربوط به هر معیار به فرمت قابل تبدیل در GIS برای اعمال مدل و انجام تحلیلهای فضایی از طریق تشکیل پایگاه دادهها و ایجاد لایههای اطلاعاتی جدید، تبدیل شدندنهایتاٌ. به منظور الگوسازی هر کدام از معیارها بر اساس ارزش و اهمیت آنها در مکانیابی مدارس، در نرم افزار Expert Choice وزن مناسبی به هریک از لایههای اطلاعاتی داده شده است. نتایج حاصل ازتلفیق لایههای وزندهی شده که برای مکانیابی مدارس ابتدایی شهر خرم آباد زمینهای منطقه مورد مطالعه را برای انتخاب مکان مناسب برای ایجاد مراکز آموزشی اولویتبندی کرد، سپس این زمینها با نقشه کاربری اراضی مقایسه کرده و مشخص شد که زمینهای با درجه خیلیخوب و خوب در فاصله نزدیکی از مراکز مسکونی، فرهنگی، مذهبی واقع شدهاند. و زمینهای با درجه تناسب ضعیف و خیلی ضعیف در فاصله دورتری از کاربریهای سازگار قرار گرفتهاند و بیشتر در نزدیکی با مراکز صنعتی، اداری، بهداشتی، تجاری که مالکیت اغلب آنها، خصوصی است، واقع شدهاند؛ لذا برای ایجاد مراکز آموزشی پیشنهاد نشدند.
واژههای کلیدی: مکانیابی، مدل AHP ، کاربری اراضی، مدارس ابتدایی، شهر خرم آباد.
-1 مقدمه
قبل از انقلاب صنعتی به علت ساده بودن سکونتگاههای انسانی ، تشخیص نیاز تجزیه و تحلیل مسایل این سکونتگاهها بصورت درستی امکانپذیر بود ولی بعداز انقلاب صنعتی با پیشرفت دانش وفن آوری واختراعات ،اکتشافات،توسعه بهداشت و دانش پزشکی جمعیت دنیا افزایش یافت واین افزایش بسیار سریع جمعیت باعث بوجود آمدن مسائل ومشکلات پیچیدهای در ساختار شهرها شد،بدین سان شهرها کم کم از حالت ارگانیک خود خارج گردیده وبه طرف این تفکر که-شهر ماشینی است برای زندگی-کشیده شدند. این مسائل موجب جلب توجه برنامه ریزان شهری ،جغرافیدانان و... گردید.
رشد شتابان جمعیت،تاثیر فوق العاده ای درافزایش جمعیت لازم التعلیم وجمعیت دانش آموزی داشته است.رشد فزاینده دانش آموزان در سطوح مختلف تحصیلی وپیش بینی افزایش تعداد آنها در سالهای آتی ایجاب می کند که مکان گزینی فضاهای آموزشی،پرورشی-ورزشی به عنوان یکی از عوامل اصلی آموزش بر اساس موازین علمی وفنی مورد توجه قرار گیرد .اگر چه تاکنون مطالعات محدودی در این زمینه صورت گرفته است،اما این مطالعات ،کامل و منطبق با نیازهای آموزشی ،پرورشی-ورزشی مانند نوع فضاهای پیش بینی شده ،حداقل مساحت مورد نیاز برای هرفضا،عملکرد وساخت مطلوب برای انجام فعالیتهای آموزشی نیست.
با افزایش جمعیت در شهرهای ایران حجم تقاضا برای خدمات وکالاهای عمومی نیز افزایش مییابد ولی به علت ساختار اقتصادی- سیاسی خاص کشورمان همواره سرعت پاسخگویی به نیازها از سرعت رشد نیازها کمتر بوده است. دراین میان کاربریهای پرتقاضا مانند کاربریهای آموزشی به دلایل زیادی مانند عدم هماهنگی نهادهای اجرایی شهرها، مشکلات مالی آموزش و پرورش و عدم آشنایی مسئولین با موازین علمی، در پاسخگویی به نیازهای جمعیت دانش آموزی با مشکلات زیادی مواجه هستند (غفاری،.(37: 1377
در سالهای اخیر به علت رشد سریع شهرنشینی و متقابلاً نبود یک برنامهریزی و مدیریت جامع در نظام شهری کشورمان همچون دیگر خدمات شهری، کاربریهای آموزشی نیز با مسائل و مشکلات عدیدهای روبه رو شدهاند که بیشتر ناشی از کمبود زمین، توزیع ناموزون و نامتناسب، عدم مکانیابی بهینه و عدم پیش بینی فضاهای مناسب برای این کاربریها در سطح شهرها میباشد. زیرا توزیع بهینه مدارس میتواند فراهم نمودن حصول به عدالت اجتماعی و کاهش مشکلات روحی و جسمی ناشی از مسافتهای طولانی در ترافیک سنگین شهری را سبب شود (میکائیلی، .(5 :1383
تعیین توزیع بهینه کاربریها و مراکز خدماتی مسئله ای است که اغلب اوقات برنامه ریزان با آن سرو کار دارند، چرا که به دلیل رشد پرشتاب جمعیت و کالبد شهرها، مشکلاتی مانند کمبود و عدم توزیع فضایی مناسب کاربریها بوجود آمده است . دراین میان فضاهای آموزشی در زمره کارکردها یی است که از اهمیت روزافزونی برخوردار بوده وباتوجه به جوانی جمعیت کشورمان، لزوم تاسیس مدارس جدید و مکانیابی بهینه و مناسب آنها مستمرا" بیشتر می شود. منطقه دو شهر خرم آباد با جمعیتی در حدود 90000 نفر و مساحتی در حدود 30000 هکتار از نظر تعداد، توزیع و پراکندگی واحدهای خدماتی از جمله فضاهای آموزشی با مشکلات و کمبود هایی روبرو است، بنابر این در این تحقیق ابتدا با بهره گیری از مدل نزدیکترین همسایه و روش تحلیل شبکه در محیط سیستم اطلاعات جغرافیایی (GIS) توزیع فضایی، مکان استقرار و شعاع عملکرد مدارس ابتدایی منطقه شهر خرم آباد مورد تحلیل و بررسی قرار گرفته و در روش تحلیل شبکه مناطقی که خارج از شعاع پوشش مدارس موجود هستند مشخص گردیدند سپس با استفاده از روش فرایند تحلیل سلسله مراتبی (AHP) و منطق فازی 3 لایه ها ومعیارها و همچنین زیرمعیارهای موثر در مکان یابی مدارس ابتدایی، وزن دهی و با یکدیگر ترکیب شده و مناطق مناسب و نامناسب برای احداث مدارس ابتدایی مخصوصا در مناطق خارج از شعاع پوشش مدارس ابتدایی موجود بدست آمدند.نتایج بررسی ها نشان داد که مدارس ابتدایی موجود منطقه دو شهر خر آباد برای پوشش دادن کل فضای منطقه کافی نبوده و برخی از محلات آن با داشتن تراکم دانش آموزی لازم از داشتن مدرسه ابتدایی محروم بوده و از پوشش مدارس موجود نیز خارج هستند و نیازمند مکان یابی و احداث مدارس جدیدی با در نظر گرفتن استانداردها و معیارهای موثر در مکان یابی فضاهای آموزشی می باشند تا کل فضای منطقه تحت پوشش مدارس موجود وجدید قرار گیرد .(دکتر مجید جاوری ، استفاده از سامانه
اطلاعات جغرافیایی در مکا ن یابی مراکز آموزش عالی (GIS) (نمونه موردی :دانشگاه پیام نورخرم آباد) ،مجله جغرافیا و برنامه ریزی منطقه ای،سال اول،شماره اول ،(1389
در این چارچوب، شهر به عنوان بستر شکل دهنده مکان های ارائه خدمات، از ویژگی هایی برخوردار می باشد که می تواند تأثیرات عمیقی را در مکان یابی خدمات شهری به جای بگذارد( شکل شماره(1
ندازهشهر ) میزانفشردگی
مساحتفیزیکی وتراکمبافت
و کالبدیشهر
فرم و ساخ تارسنی-
کالبدیشهر و جنسی جمعیت
شبکه معابر آن شهر
شکل : 1 مهمترین ویژگی های مؤثر بر مکا نیابی
از نظر برنامهریزی شهری، کاربریهایی که در حوزه نفوذ یکدیگر قرار میگیرند، باید از سنخیت و همخوانی فعالیت با یکدیگر منطبق باشند و باعث مزاحمت و مانع انجام فعالیت یکدیگر نشوند، به عبارت دیگر کاربریهایی باید در مجاورت کاربری آموزشی قرار گیرند که همجوار شدن آنها با کاربری آموزشی بدون مانع باشد. با توجه به ویژگیهای منحصر به فرد فضاهای آموزشی از نظر سکوت، آرامش، امنیت، دوری از هر نوع آلودگی و ...، کاربری آموزشی نمیتواند در مجاورت بعضی کاربریها قرار گیرد ( فرج زاده و سرور، .(83 :1381 بنابراین برای سنجش کارایی فضاهای آموزشی، باید مکانگزینی وضع موجود با معیارها و استانداردهای مکانیابی مقایسه و ارزیابی شود. فرایند ارزیابی در برنامهریزیها به ویژه در برنامه ریزی شهری به عنوان یکی از ابزارهای موثر مطرح بوده و برای طراحی و تصمیم گیری، راهنمایی عملی است ( قربانی، .(24 :1374
امروزه بر عموم متخصصان و مدیران شهری مشخص گردیده است که مدیریت و اداره مختلف شهرها با ابزارهای سنتی غیرممکن است، اهمیت استفاده از سیستم اطلاعات جغرافیایی (GIS) در برنامهریزی با گسترش سریع و افزایش سرسامآور اطلاعات، که باید برای مدیریت شهری پردازش شوند، روشن شده است( فرج زاده و سرور، .(18 :1381 دراین راستا استفاده از سیستم اطلاعات جغرافیایی که به شکل نمایشی، میزان تولید و به هنگام نمودن و انتشار دادههای جغرافیایی را تغیر داده است (Ahmadi et all,2011)، میتواند حجم عظیمی از دادههای فضای و غیر فضایی را به صورت صورت یکپارچه در یک محیط ذخیره کند و با پردازشهای مورد نیاز آنالیز مسائل مکانیابی را انجام داده و اطلاعات مورد نیاز جهت تصمیمگیری را به صورت خروجیهای گرافیکی و غیر گرافیکی فراهم آورد، که از تحلیل نتایج لایههای اطلاعاتی میتوان به مکانهای پیشنهادی و بهینه براساس ضوابط و استانداردهای توزیع و پراکنش مکانهای آموزشی دست یافت. در این ارتباط مطالعات متعددی در داخل و خارج کشور صورت گرفته است که در ادامه به برخی از آنها اشاره میشود.
بنابراین تشخیص و تعیین مکان مناسب استقرار مراکز آموزشی در گروه شناخت نوع فعالیت، عملکرد، نیازمندیها وکنش و واکنشهایی است که کاربری آموزشی با دیگر کاربریها پدید میآورد ( سازمان مدیریت و برنامه ریزی کشور، .(18 :1382 دراین راستا رعایت اصل عدالت در دسترسی به مراکز خدماتی به ویژه فضاهای آموزشی، ایجاب میکند تا در مکانیابی و توزیع
متعادل این فضاها شرایط و ضوابط رعایت شود. شهرخرم آباد به طور عام و منطقه 2شهرداری آن با طور خاص علیرغم کمبود در زمینه سرانه فضای آموزشی اختصاص یافته به آن، به جهت توزیع ناموزن این کاربری با مشکلات و مسائل بسیاری مواجه است که این مسئله علاوه بر رعایت نکردن اصل عدالت و برابری در برخورداری یکسان جمعیت دانش آموزی از فضاهای آموزشی مناسب، از یک سو آسایش، کارایی، سلامت، و ایمنی جمعیت دانش آموزی را کاهش میدهد و از سوی دیگر برای دانش آموزان و معلمان و شهروندان مشکلات زیادی به وجود می آورد. لذا این تحقیق به بررسی و تحلیل توزیع مراکز آموزشی شهر خرم آباد بر اساس همجواری آن با کاربریهای سازگار و ناسازگار بر مبنای شعاع دسترسی تعیین شده در ضوابط پرداخته است و در نهایت الگوی بهینه و کارای پراکندگی فضاهای آموزشی برای جمعیت مورد نیاز براساس GIS و روش AHP ارائه شده است.
-1محدوده و قلمرو پژوهش
خرمآباد با مساحتی در حدود 6223 کیلومتر مربع مرکز استان لرستان است. این شهر دارای طول شرقی 21 دقیقه و 48 درجه و عرض شمالی 29 دقیقه و 33 درجه است. خرم آباد شهری تجاری، خدماتی و نظامی و مرکز استان لرستان است که مهاجران شهری و روستایی زیادی را به خود جذب کرده است. شکل و ترکیب شهر خرمآباد بیشتر تابع عوامل جغرافیایی آن است به طوری که تراکم جمعیت و خانههای شهری آن را تا کمرکش کوه پیش برده است. دراشکال 2)و(3 نماهایی از شهر خرمآباد قابل مشاهده است.
شکل2 شکل 3
منبع: سایتhttp://www.30to.ir/post/13
شکل:4موقعیت منطقه مورد مطالعه
-2روش تحقیق
روش تحقیق حاضر توصیفی- تحلیلی است، مبانی تئوریک آن براساس اطلاعات اسنادی، کتابخانهایی و بازدید میدانی و مراجعه به سازمانها و ارگانهای مربوطه انجام گرفته است. معیارهای مورد استفاده جهت مکانیابی براساس ضوابط مکانیابی انتخاب شده است. با توجه به اینکه فرآیند مکان یابی یک مسئله تصمیم گیری چند صفته بوده و با استفاده از مدل رستری قابل انجام است، میبایست در انتخاب نرم افزار این نکته را مورد نظر قرار داد که نرم افزار منتخب علاوه بر مدل وکتوری، مدل رستری را نیز مورد پشتیبانی قرار داده و علاوه بر این موارد، قابلیت استفاده از قواعد تصمیم گیری چند صفته را نیز داشته باشد. در این راستا از طریق نرم افزار Expert Choice مقایسههای زوجی معیارها جهت آمادهسازی لایهها برای تجزیه و تحلیلهای فضایی در GIS و ابزار Spatial Analyst انجام گرفته است، در نهایت پس از تحلیل لایههای وزندار به دست آمده از انجام عملیات مذکور، مناطق اولویتدار برای ایجاد مراکز آموزشی، منطقه مورد مطالعه شناسایی شدند.
-3استاندارد سازی نقشههای معیار با استفاده از مدل AHP
جهت مکانیابی و ادغام نمودن نقشهها، میبایست لایههای موثر(معیارها) در مکانیابی را استاندارد کنیم. یعنی لایهها را با استفاده از قواعد تصمیمگیری به مقیاسی تبدیل شوند که بتوان آنها را با یکدیگر ادغام کرد(شهابی،.(9:1388 بدین منظور از روش تحلیل سلسله مراتبی استفاده شده است. روش فرآیند سلسله مراتبی تحلیلی((AHP، که توسط ساعتی در سال 1980 ارائه گردیده بر مبنای سه اصل میباشد: تجزیه، قضاوت تطبیقی و سنتز اولویتها(.(satty,1980 در اصل تجزیه لازم است که مسأله تصمیمگیری به سلسله مراتبی تجزیه شود که عناصر در سطح معین ساختار سلسله مراتبی، با در نظر گرفتن منشأ آن در سطوح بالاتر دارد. اصل سنتز هر یک از اولویتهای مکانی دارای مقیاس نسبتی تعیین شده را در سطوح متعدد سلسله مراتب بدست میدهد و مجموعه مرکبی از اولویتها را برای عناصر در پایینترین سطح سلسله مراتب (یعنی گزینهها) ایجاد میکند. با معلوم بودن اصول، روش تحلیل سلسله مراتبی شامل مراحل اصلی زیر است(.(Ghodsipoor , 2003
الف) تولید ماتریس مقایسه دوتایی: یک مقیاس اساسی را با مقادیر از 1 تا 9 برای تعیین میزان اولویتهای نسبی دو معیار بکار میگیرد.
ب) محاسبه وزنهای معیار: این مرحله شامل مراحل زیر است: (1 جمع کردن مقادیر هر ستون ماتریس مقایسه دو تایی(2 تقسیم نمودن هر مولفه ماتریس بر مجموع ستونش (ماتریس حاصل ماتریس مقایسه دوتایی نرمال شده نام دارد). (3 محاسبه میانگین مولفهها در هر ردیف از ماتریس نرمال شده.
ج) تخمین نسبت توافق: این مرحله شامل عملیات زیر است: (1 تعیین بردارمجموع وزنی بوسیله ضرب کردن وزن اولین معیار در اولین ستون ماتریس مقایسه دوتایی اصلی، سپس ضرب نمودن دومین معیار در دومین ستون، سومین معیار در
5
