بخشی از مقاله
چکیده
تعیین توزیع بهینه کاربریها و مراکز خدماتی مسئله اي است که اغلب اوقات برنامه ریزان با آن سرو کار دارند، چرا که به دلیل رشد پرشتاب جمعیت و کالبد شهرها، مشکلاتی مانند کمبود و عدم توزیع فضایی مناسب کاربریها بوجود آمده است.
دراین میان فضاهاي آموزشی در زمره کارکردهایی است که از اهمیت روزافزونی برخوردار بوده وباتوجه به جوانی جمعیت کشورمان، لزوم تاسیس مدارس جدید و مکانیابی بهینه و مناسب آنها مستمرا" بیشتر می شود.
منطقه دو شهر زنجان با جمعیتی در حدود 170000 نفر و مساحتی در حدود 3000 هکتار از نظر تعداد، توزیع و پراکندگی واحدهاي خدماتی از جمله فضاهاي آموزشی با مشکلات و کمبودهایی روبرو است، بنابراین در این تحقیق ابتدا با بهره گیري از مدل نزدیکترین همسایه و روش تحلیل شبکه1 در محیط سیستم اطلاعات جغرافیایی - - GIS توزیع فضایی ، مکان استقرار و شعاع عملکرد مدارس ابتدایی منطقه 2 شهر زنجان مورد تحلیل و بررسی قرار گرفته و در روش تحلیل شبکه مناطقی که خارج از شعاع پوشش مدارس موجود هستند مشخص گردیدند.
سپس با استفاده از روش فرایند تحلیل سلسله مراتبی - AHP - 2و منطق فازي3 لایه ها ومعیارها و همچنین زیرمعیارهاي موثر در مکان یابی مدارس ابتدایی، وزن دهی و با یکدیگر ترکیب شده و مناطق مناسب و نامناسب براي احداث مدارس ابتدایی مخصوصا در مناطق خارج از شعاع پوشش مدارس ابتدایی موجود بدست آمدند.
نتایج بررسیها نشان داد که مدارس ابتدایی موجود منطقه دو شهر زنجان براي پوشش دادن کل فضاي منطقه کافی نبوده و برخی از محلات آن با داشتن تراکم دانش آموزي لازم از داشتن مدرسه ابتدایی محروم بوده و از پوشش مدارس موجود نیز خارج هستند و نیازمند مکان یابی و احداث مدارس جدیدي با در نظر گرفتن استانداردها و معیارهاي موثر در مکان یابی فضاهاي آموزشی می باشند تا کل فضاي منطقه تحت پوشش مدارس موجود وجدید قرار گیرد.
-1 مقدمه
با افزایش جمعیت در شهرها بخصوص شهرهاي بزرگ و میانی کشورمان حجم تقاضا براي خدمات شهري نیز افزایش یافته است. ولی به علت ساختار اقتصادي-سیاسی کشور همواره سرعت پاسخگویی به نیازها از سرعت رشد نیازها کمتر بوده است. به طوري که در بسیاري از شهرها ارائه تسهیلات و خدمات شهري همپاي رشد جمعیت نبوده وعلاوه بر کمبودهاي موجود در خدمات شهري، استقرار و مکانیابی نامناسب وعدم هماهنگی آنها با بافت شهري نیز همواره مشکلاتی را در ارائه این خدمات بوجود آورده است.
امروزه موفقیت شهرها در نیل به پایداري، دسترسی به منابع و عناصر اصلی شهري را ضروري ساخته است، به گونه اي که می بایست تمام شهروندان بتوانند نیازهاي خدماتی و شهري خود را با هزینه کم و سرعت زیاد تامین نمایند. بنابراین توزیع مناسب کاربریها با توجه به اصول سازگاري، کارامدي، و امنیت حائز اهمیت است.
دراین میان فضاهاي آموزشی در زمره کارکردهایی است که از اهمیت روزافزونی برخوردار بوده وباتوجه به جوانی جمعیت کشورمان، لزوم تاسیس مدارس جدید و مکانیابی بهینه و مناسب آنها مستمرا بیشتر می شود. مکانیابی درست و توزیع بهینه مدارس می تواند ضمن فراهم نمودن امکان حصول به عدالت اجتماعی ، مشکلات فیزیکی و اقتصادي ناشی از طی مسافتهاي طولانی را کاهش دهد و بر کیفیت آموزشی بیافزاید.
دراین زمینه بکارگیري مدلهایی مانند مدل نزدیکترین همسایه، مدل فرایند تحلیل سلسله مراتبی و تلفیق آن با قابلیتهاي سیستم اطلاعات جغرافیایی و استفاده از مدل تحلیل شبکه و منطق فازي در محیط این سیستم ابزار مناسبی را براي بررسی وارزیابی فضاهاي آموزشی مطابق با معیارهاي برنامه ریزي کاربري اراضی شهري وتدوین الگوهاي علمی مکانیابی این فضاها فراهم میکند.
بطوري که با تشکیل بانک اطلاعات مکانی وتوصیفی منطقه در مدت زمان کمتري نسبت به سایر الگوها می توان وضعیت نیاز منطقه را از لحاظ کمیت وکیفیت فضاهاي آموزشی در حال حاضروسالهاي آتی مشخص کرد. مقاله حاضر بر آن است تا با استفاده از سیستم اطلاعات جغرافیایی و مدلهاي مورد اشاره در بالا و با توجه به معیارها و ضوابط موجود در برنامه ریزي کاربري ارا ضی شهري ابتدا توزیع فضایی و نحوه استقرار فضاهاي آموزشی مقطع ابتدایی منطقه دو شهر زنجان را مورد بررسی قرار داده و سپس با مشخص کردن مناطق نیازمند و خارج از پوشش فضاهاي آموزشی ابتدایی موجود، پهنه هاي مناسب براي احداث مدارس جدید را شناسایی کند.
-2 طرح مساله و فرضیه تحقیق
شهر زنجان به دلیل موقعیت خاص در منطقه و استان از رشد فزاینده اي برخوردار بوده - مشگینی، - 1382 وجمعیت آن از 47159 نفر در سال1335 به 349713 نفردر سال 1385 رسیده است - سازمان مدیریت، . - 1385 افزایش جمعیت و گسترش فضاي کالبدي شهر که قسمت عمده اي از این گسترش کالبدي در ضلع شمال شرقی شهر یعنی منطقه2 شهر صورت گرفته، باعث شده که خدمات شهري متناسب با افزایش جمعیت گسترش نیابد و شهر از نظر خدمات مختلف دچار کمبود و نارسایی گردد.
یکی از خدماتی که شهر زنجان و منطقه 2 با کمبود آن مواجه است وجود مدارس ابتدایی به تعداد کافی و توزیع بهینه آنها است. بر اساس آمار اخذ شده از آموزش و پرورش منطقه 2 در حال حاضر در این منطقه 22 مدرسه ابتدایی پسرانه و 21 مدرسه ابتدایی دخترانه وجود دارند که با تعداد جمعیت دانش آموزي - مقطع ابتدایی - این منطقه هماهنگ نبوده و سطوح اختصاص یافته به این خدمات کمتر از حد نیاز جمعیت واقع در این گروه سنی می باشد. کمبود مدارس ابتدایی- با توجه به عدم پوشش کل منطقه توسط مدارس موجود- و توزیع فضایی نامتعادل آن باعث شده که برخی از محلات این منطقه با وجود داشتن تراکم دانش آموزي لازم براي احداث مدرسه از داشتن مدرسه محروم باشند.
این امر موجب طی مسافتهاي طولانی توسط دانش آموزان برخی محلات این منطقه براي رسیدن به واحد آموزشی و به تبع آن به خطر افتادن سلامت جسمی و روحی آنان، تشدید استفاده از مدارس ابتدایی موجود، تراکم بیش از حد استاندارد دانش آموز در کلاس درس و فضاهاي باز برخی مدارس، کاهش سرانه آنها و نهایتا نارسایی در امر آموزش شده و ضمن کاهش مطلوبیت و کارایی، اصل عدالت دسترسی به واحدهاي آموزشی را که مخصوصا در مقطع ابتدایی به دلیل پایین بودن سن دانش آموزان حساسیت بیشتري را می طلبد با مشکل مواجه ساخته است.
-3 روش تحقیق
-3-1 مراحل تحقیق
این پژوهش مبتنی بر چهار مرحله اصلی است : مطالعات کتابخانه اي، مطالعات میدانی و محلی، مطالعات آزمایشگاهی به صورت کاربرد مدل بااستفاده از نرم افزارهايGIS وپردازش و تجزیه وتحلیل داده ها ونتیجه گیري.
-3-2 مدل نزدیکترین همسایه
ازمدل نزدیکترین همسایه به منظور تحلیل فضایی الگوي توزیع مدارس ابتدایی پسرانه و دخترانه در منطقه 2 شهر زنجان و روابط موجود بین آنها استفاده شده است. در این روش تحلیل، الگوي پراکنش مدارس از نظر متمرکز بودن، پراکنده یا تصادفی بودن و یا منتظم بودن مورد بررسی قرارگرفته است. معمولا مقدار و میزان عناصر فوق الذکر در تحلیل نقشه ها با حدس و گمان برآورد می شود، لیکن آنالیز نزدیکترین همسایه وسیله معیاري کردن ارزیابی ها و عینی ساختن آن است. براي آنالیز نزدیکترین همسایه لازم است متوسط مسافت مشاهده شده بین هر واحد آموزشی با واحد آموزشی مجاور - - Do و همچنین متوسط مسافت مورد انتظاز هرواحد آموزشی با نزدیکترین واحد آموزشی - - De محاسبه گردد تا مسافت واقعی نقاط - - R بدست آید.
مدل نزدیکترین همسایه از طریق رابطه مقابل بدست می آید
جدول شماره: 1 الگوي توزیع واحدهاي آموزشی بر اساس مدل نزدیکترین همسایه در منطقه مورد مطالعه
مقدار - - R در این فرمول بین صفر تا 2.15 متغیر است. عدد صفر بیانگر الگوي توزیع متمرکز، عددیک بیانگرالگوي توزیع پراکنده و تصادفی و عدد بیشتر از یک نشان دهنده منتظم بودن الگوي توزیع است. آنالیز نزدیکترین همسایه در این تحقیق براي تحلیل الگوي توزیع واحدهاي آموزشی مقطع ابتدایی پسرانه و دخترانه بکار برده شده که نتایج آن در جدول - شماره - 1 آمده است.
-3-3 روش تحلیل شبکه
ازروش تحلیل شبکه براي تحلیل و بررسی شعاع عملکردي مدارس ابتدایی پسرانه و دخترانه موجود و تعیین مناطقی که خارج از شعاع پوشش این مدارس هستند استفاده شد. مزیت این روش نسبت به روش بافرینگ این است که در این روش، فاصله زمانی بین مبدا و مقصد به صورت منطقی و واقعی قابل محاسبه می باشد.
در این روش ابتدا کلیه مسیرهاي ارتباطی یا شبکه هاي دسترسی شهر رقومی و تهیه شده و با ایجاد توپولوژي رابطه فضایی بین خطوط شبکه ایجاد شد - با توجه به اینکه بر اساس استاندارد، یک دانش آموز ابتدایی باید در مدت زمان 10 دقیقه و بدون برخورد با معابر اصلی درجه 1 به مدرسه برسد، بنابراین در هنگام رقومی کردن ارتباط بین دو طرف معابر اصلی در جه 1 قطع شد
