بخشی از مقاله
چکیده
ظهور اسلام، تحولی عظیم در شهرسازی ایجاد کرده و شهر اسلامی مفهومی کاربردی و اساسی در تکامل آرمانی تاریخ شهرسازی جهان و همواره یکی از نمونهها و الگوهای مهم و مطرح شهرسازی بوده است. از آنجاکه از منظر متخصّصین شهرسازی، مطالعه شهر اسلامی اهمیت خاصی داشته، در طی سالیان متمادی محقّقان، مورّخان و صاحبنظران مختلف شرقی و غربی پیرامون شهر اسلامی نظرات موافق و مخالف بسیاری بیان نمودهاند. از این رو حجم زیادی از کتابها و مقالات پیرامون شهر و شهرسازی اسلامی به رشته تحریر درآمده است.
دراین مقاله، نظریاتمحقّقانی که با برخی از دیدگاههای پیرامون شهر و شهرسازی اسلامی موافق نیستند، ذکر شده و به روش اسنادی-تحلیلی، با توجه به آیات قرآن کریم، روایات معصومین - ع - ، مستنداتی از تاریخ شهرسازی و همچنین نظریات دیگر صاحبنظران این حوزه، به نقد و تحلیل اظهارات آنها پرداخته شده، و این نتیجه حاصل شد که برخلاف ادعای آنان،اولاً شهرنشینی پیوند مستحکمی با فرهنگ اسلامی دارد،ثانیاً شهر اسلامیتقلیدی از دیگر شهرها نیست، بافت آن منظّم و قاعدهمند است و مملؤ از تأسیسات خدمات عمومی است، بنابراین لازم است برخی صاحبنظران این حوزه، در برخورد با عناصر و کارکردهای شهر اسلامی، قدری دقیقتر و سنجیدهتر عمل نمایند.
-1 مقدمه
شهر اسلامی نخسین بار در ربع اول قرن بیستم به یک موضوع جدی تحقیقی تبدیل شد و مورد توجه بسیاری از شرقشناسانو محقّقان اسلامی و غیراسلامی قرار گرفت. آنها پیرامون تعیین هویت شهرهای اسلامی آثاری عرضه کرده و به تحلیل آن پرداختند. پیشینه مطالعات درمورد شهر اسلامی حجم قابل توجهی از مطالعات اسلامی را شکل داده است.
برخی از شرق شناسان اصالت شهرهای اسلامی را انکار میکنند از جمله، استرم - S.M.Sterm - ، نولدکه 1، بنت، ماسیون، فورنسال، پلانول، کلود کاهن و هاموند، که شهر اسلامی را تقلیدی از شهرهای رومی و یونانی دانستهاند، نقش اسلام را در پیدایش آن نفی کردهاند، آن را فاقد ویژگیهای شهر دانسته و بخشی از دارالاسلام قلمداد نمودهاند . اما جورج مارسیه، گرونبام، سواژه، ژانت ابولند، بینت لومبارد و راجرد، اسلام را منشأ تمدن و مشوق شهرسازی دانستهاند و با مطالعه در شهرهای اسلامی به پیدایش مفهوم خاص شهر اسلامی در قرون وسطی تأکید کرده اند.
پس به طور کلی دربارهی ویژگی شهر در قلمرو فرهنگ اسلامی، دو دسته نظریه وجود دارد:
-1 نظریه های موافق با مفهوم شهر در قلمرو فرهنگ اسلامی.
-2 نظریه های مخالف با مفهوم شهر در قلمرو فرهنگ اسلامی.
در این مقاله از میان تعداد کثیری از نظریههای مخالف، به نقد و تحلیل برخی از آنها میپردازیم، که شامل: نظریههایی که شهر اسلامی را تقلیدی از شهرهای دیگر میدانند، نظریههایی که بافت شهر اسلامی را بی نظم میدانند، نظریههایی که فرهنگ اسلام را مخالف شهرنشینی میدانند و نظریههایی که شهر اسلامی را فاقد خدمات عمومی میدانند، میباشد.
همانطور که میدانیم، پیرامون مشخصه ها و عناصر تشکیل دهنده شهر اسلامی و همچنین مطالعه تاریخی آن، تاکنون تحقیقات فراوانی صورت گرفتهاست. اما پس از بررسیهای انجام شده، جای خالی نقد و تحلیل نظریات مخالف شهر و شهرسازی اسلامی در میان پژوهشها به شدت احساس شد. با جستجو در کتابها و مقالات مختلف پیرامون شهرسازی اسلامی، برخی از این نظریات یافت شد. در صدد برآمدیم که آنها را بررسی کرده تا مشخص گردد که آیا نظریات آنها بر پایهی تحقیقات گسترده و دارای مبانی بوده است یا خیر؟ و نظریات آنها تا چه حد توانسته است روح و فضای حقیقی یک شهر اسلامی را روشن سازد؟ لذا بر آن شدیم تا با جستجو در منابع موجود، به پاسخی منصفانه، محققانه و در عین حال اقناع کننده و مستند برسیم.
در این مقاله سعی شد با روش تحقیق اسنادی - تحلیلی، با استناد به آیات، روایات، مستندات تاریخی و اظهارات برخی صاحبنظران، نظریات برخی از محقّقان مخالف با مفهوم شهر و شهرسازی اسلامی، بهطور مستدل و منصفانهای نقد شود که در ادامه به آن میپردازیم؛ و در انتها، نقد مشترکی را که به همه نظریات وارد است، بیان میکنیم.
-2 تحلیل مجزای نظریات مخالف مفهوم شهر و شهرسازی اسلامی
در این قسمت به تبیین چهار نظریه مخالف مفهوم شهر اسلامی تحت چهار عنوان میپردازیم به طوریکه در هر عنوان ابتدا شرح نظریه، سپس تحلیل آن خواهد آمد.
-1-2 نظریهای که طراحی و ساختار شهر اسلامی را فاقد اصالت و تقلیدی از دیگر شهرها میداند
-1-1-2 شرح نظریه:
بسیاری از شرقشناسان، برای متهمردنک دین مبین اسلام به دوری از مدنیّت، به بررسی مغرضانه تاریخ شهرسازی پس از ظهور اسلام پرداختند. آنهابا ذهنیّت و تصویری که از پیش دربارهی ساختار شهر اروپایی و عوامل مؤثر در شکلگیری آن داشتند، به نقد و بررسی شهر اسلامی پرداختند تا درنهایت نتیجه بگیرند که طراحی و ساختار شهر اسلامی، فاقد اصالت و تقلیدی ناشیانه از سبکهای شهری رومی، یونانی واحیاناً ایران باستان بوده است
برخی از محققان در بررسی خصوصیات و ویژگیهای شهر اسلامی و مقایسه آنها با شهرهای کهن پیش از اسلام یا معاصر با آن، به این مهم دست یافتهاند که خصوصیاتی مشترک میان آنها وجود دارد و نتیجه گرفتهاند که شهرسازی اسلامی از طرح معماری بیزانسی وساسانی متأثر گردیده است
پلانول - 1959 - ، معتقد است که اسلام نتوانسته جایگزینی برای تمدن قدیمی شهرهای فتح شده بیابد و خیلی ساده به تقلید از شهرهای قدیمی موجود پرداخته است؛ زیرا بازار آن چیزی جز تکرار Avenue Colonnaded رومی نیست و قیصریههای - کاروانسراهای فقیرنشین - آن جز همان باسیلیکای رومی نمیباشد و حتی حمامهای شهر اسلامی همان ترمای اروپا هستند
همچنین استرن معتقد است که مسلمانان اصول شهرسازی از قبیل خیابانها و بازار مرکزی شهر را از یونان قدیم گرفته اند
-2-1-2 تحلیل نظریه:
طبق آیه 30 سوره مبارکه روم - پس تو - ای رسول با همه پیروانت - مستقیم روی به جانب آیین پاک اسلام آور و پیوسته از طریقهی دین خدا که فطرت خلق را بر آن آفریده است، پیروی کن ... - ، دین اسلام مطابق فطرت آدمی است
