بخشی از مقاله
مقدمه
نگرانی دربارة جوانان و تغییرات فرهنگی، عمري به درازاي تاریخ بشر دارد. هنجارگریزي جوانان، همیشه مسئلهاي مهم و جذاب بوده است. یکی از مهمترین این هنجارگریزيها کـه در جوامـع شـرقی اهمیـت بیشتري دارد، پدیدة ارتباط و دوستی بین دختر و پسر پیش از ازدواج و نوع نگرش آنها بـه ایـن روابـط میباشد. با توجه به پیامدهاي آن، نگرانیهایی را در سطوح مختلف اجتماع بهوجود آورده است (وثوقی، .(1388 رفیعپور (1378)، نگرش را سیستمی از عکسالعملهاي ارزیابیکننده که مبتنـی بـر اعتقـادات و چارچوبهایی هستند، تعریف میکند که براساس آن، ارزیابیها و رفتار شکل میگیرد. این چارچوبها و پایههاي ارزیابیکننده که در دوران مختلف شکلگیري شخصیت در خانواده و جامعه بهوجود میآیـد، موجب میشود شخص آن موضوع را ارزشیابی و نسبت به آن، باور خوب یا بد بودن، مناسب یا نامناسب بودن را پیدا کند (یوسفی، .(1386
با مرور متون مربوط به این روابط، سه دسته علل فردي، علل خانوادگی و علل اجتماعی براي شروع این روابط آشکار میشود. از علل فردي میتوان به آگاهی ضعیف از آسـیبهـا (Coyle, 2001, p. 442)، اعتماد به نفس و عزت نفـس پـایین (Royer, 2009, p. 400)، هویـت آشـفته (صـفري، 1387، ص (47، کاهش اعتقادات مذهبی (kabiru, 2009, p. 1028) اشاره کرد. از علل خانوادگی مـیتـوان بـه ارتباطـات عاطفی ضعیف در خانواده (manlove, 2008, p. 113) و عدم حمایتهاي لازم و نظارت کافی بـر رفتـار نوجوانان و جوانان (markham, 2003, p. 183) اشاره کرد. خانواده این سیستم اجتماعی کامل، بـا ایجـاد پیوندهاي عاطفی و مراقبتی قوي اعضا را در کنار یکدیگر نگه میدارد. در این سیستم، اعضـاي خـانواده کنترل، تأیید و اختلاف عقیده داشتن را با هم تمـرین مـیکننـد (قلاسـیمـود، 1387، ص .(38 کـارکرد خانواده، مفهومی است که تأثیر مستقیمی بر نیازها، اهداف، رضـایتمنـدي از زنـدگی و روابـط عـاطفی خانواده داشته و عواملی چون انعطافپذیري و پیوستگی در آن نقش اساسی دارند. انعطـافپـذیري، بـه میزان تغییراتی که در نقشها قوانین و انضباط خانواده وجود دارد، اطلاق میشود. درواقـع، نکتـه اصـلی انعطافپذیري در این است که سیستمها چگونه بـین ثبـات و تغییـر تعـادل مـییابنـد. از سـوي دیگـر، پیوستگی، پیوند عاطفی اعضاي خانواده نسبت به یکدیگر است. در حالـت پیوسـته، نزدیکـی عـاطفی و فداکاري وجود دارد، با هم بودن بیش از تنهایی اهمیت دارد و تأکید عمده بر با هم بودن اسـت (سـیف، 1386، ص .(71 ایجاد ارتباطی مؤثر و جوي پذیرا، همراه با صـمیمیت و انسـجام عـاطفی بـین اعضـاي خانواده، بسیاري از مشکلات و انحرافات اخلاقـی را کـه امـروزه نوجوانـان و جوانـان بـا آنهـا روبـهرو
کارکرد خانواده و جهتگیری مذهبی ارائه الگوهاینگرش به ارتباط ... ۳۸
هستند، کاهش مـیدهـد (کیـانی و همکـاران، 1389، ص .(97 قویـدل حیـدري (1389) گـزارش کـرد والدینی که روابط قوي با فرزندانشان دارند، میتوانند در کاهش رفتارهـاي جنسـی نوجوانـان و جوانـان تأثیر مثبتی داشته باشند. خلجآبادي فراهانی (1389) نیـز معتقـد اسـت کنتـرل سـختگیرانـه والـدین در دوران بلــوغ، نگــرش آزادانــه والــدین و احتــرام کــم بــه نظــرات والــدین در دوران بلــوغ، مهــمتــرین پیشبینیکنندههاي دوستی با جنس مخالف در سطح خانواده میباشند. به هر حال، این ابهام وجـود دارد که آیا پیوستگی خانواده خود بهتنهایی میتواند عامل بازدارنده و کنترلکننـده روابـط جوانـان بـا جـنس مخالف باشد؟ از سوي دیگـر، باورهـاي مـذهبی عامـل قـوي در کنتـرل و مـدیریت روابـط و رفتارهـا میباشند. همانطور که خداوند در قرآن میفرماید: »آنان که به یاد خدا هستند از وسوسههاي شیطان متأثر نمیشوند و یاد خدا سلاحی است که از آنان در برابر شیطان محافظت میکند. پرهیزگاران هنگـامی کـه گرفتار وسوسههاي شیطان میشوند، به یاد خدا و پاداش و کیفر او میافتند و ناگهان بیدار میشوند« (بقره: .(152 بهعبارت دیگر، آیا اعمال و عقاید مذهبی میتوانند نیروي تازهاي به خانواده و اعضاي آن ببخشند. به این ترتیب، مشارکتشان را در تجارب معنوي بیشتر و ایمان اعضا را قويتر کنند؟
این پژوهش به دنبال تدوین الگوي پیامدهاي ارتباط با جنس مخالف، با توجه بـه نقـش همزمـان کـارکرد خانواده و جهتگیري مذهبی است. بهعبارت دیگر، در این پژوهش این مسئله بررسی مـیشـود کـه احتمـالاً کارکرد خانواده نمیتواند بهتنهایی ارتباط ذهنی و عملی جوان بـا جـنس مخـالف را مـدیریت کنـد و نیـاز بـه نیرویی تأثیرگذار دارد.
جهتگیري مذهبی را میتوان رهاورد کلی مشخص، کـه از مـذهب اتخـاذ گردیـده اسـت، معرفـی نمود؛ یعنی در ارتباط با موجودي متعالی (قدسی)، مجموعهاي از اعتقادات، اعمال و تشریفات خـاص را در زندگی دارد (حیدرنژاد، 1389، ص .(17 آلپورت (1967)، مذهب را بهعنـوان فلسـفه وحـدتبخـش زندگی توصیف میکند و آن را یکی از عوامل بالقوه مهم براي سـلامت روان دانسـته اسـت. وي معتقـد است: نظام ارزشی مذهب بهترین زمینه را براي یک شخصیت سالم آماده میکند. امـا وي بـه ایـن نکتـه نیز توجه دارد که اینگونه نیست که تمامی افرادي که ادعاي مذهبیبودن دارنـد، داراي شخصـیت سـالم هستند. از دیدگاه آلپورت (1967)، این جهتگیري میتواند به دو صورت »درونـی« و »بیرونـی« باشـد. شخصی که از بیرون برانگیخته شده، مذهبش را مورد استفاده قرار میدهد. درحـالیکـه شخصـی کـه از درون برانگیخته میشود، با مذهبش زندگی مـیکنـد. شخصـی کـه جهـتگیـري مـذهبی درونـی دارد، انگیزههایش را در خود مذهب مییابد. چنین اشخاصی مذهب و شخصیتشان یکی میشود. درحـالیکـه اشخاص با جهتگیري مذهبی بیرونی، براي رسیدن به اهداف دیگر به سمت مذهب میروند. بهعبـارت
۴۸ ، سال ششم، شماره سوم، پاییز ۲۹۳۱
دیگر به سمت خدا میروند بدون اینکه از خود روي بگردانند (نصـیرينـژاد، 1389، ص .(47 ازایـنرو، چنین استنباط میشود که جهتگیري بیرونی نتواند پادزهري مناسب در برابر ناهنجـاري و آسـیبهـاي اجتماعی و حتی نگرش نسبت به رفتارهاي آسیبزا از جمله ارتباط با جنس مخالف عمل کند. پایبنـدي به آموزههاي دینی و داشتن تقیدات مذهبی، سـد محکمـی در برابـر آسـیبهـاي اجتمـاعی، و تـأثیرات تهاجم فرهنگی است. همانطور که خداوند در قرآن میفرماید: »آن زن قصد یوسف نمود و یوسف نیـز اگر برهان پروردگار را نمیدید، قصد وي مینمود« (یوسف: .(24 این آیه شریفه اشـاره بـه ایمـان قـوي حضرت یوسف دارد. در غیراین صورت، او نیز در این راه به خطا میرفت. حال ایـن احتمـال وجـود دارد که الگوي پیوستگی بین اعضاي خانواده از طریق ایجاد باورهاي مذهبی و نوع جهتگیـري بیرونـی و درونی، نگرش فرزند را به ارتباط قبل از ازدواج سوق میدهد.
در این زمینه، نتایج پژوهشهاي موحد (1385)، وثـوقی (1384)، یوسـفی (1386)، نشـان مـیدهـد ارزشهاي دینی بالاترین قدرت تبیینکنندگی را درباره دوستیها و معاشرتهاي قبل از ازدواج دارنـد و کنار گذاشتن باورها و اعتقادات دینی و عدم التزام بـه احکـام دینـی، عامـل بسـیاري از نابهنجـاريهـا و کژرويهاي آدمی است. همچنـین کـابیرو و پینـاس (2009)، معتقدنـد جوانـانی کـه تعلـق و وابسـتگی محکمتري به کلیسا دارند و بهطور مرتب در مراسم آن شرکت میکنند، عموماً نگرش منفیتري به روابط قبل از از دواج دارند. اگرچه در این پژوهشها، به اهمیـت نقـش عقایـد و رفتارهـاي مـذهبی در ایجـاد نابهنجاريهاي اخلاقی اشاره شده است، اما به نظر میرسد عقاید بهتنهایی نتوانـد رفتارهـاي آسـیبزا را تبیین کند؛ چراکه ماهیت و جهتگیري عقاید، که جنبه درونی و بیرونی بودن را مشخص میکند، میتواند در پیشبینی و ثبات رفتار نابهنجار اجتماعی عامل مؤثري باشد که در این پژوهشها در نظر گرفته نشـده است. از سوي دیگر، جهت تدوین الگوي چنین رفتارهایی در نظر گرفتن اهمیت نقش خانواده غیرقابـل اجتناب است. در این زمینه، نتایج پژوهش احمدي نوده (1386) نیز بیانگر این است کـه بـین اعتقـادات دینی و آسیبپذیري فرهنگی خانواده رابطه وجود دارد؛ افزایش تقیدات دینی میتواند بهعنوان مانعی در برابر آسیبپذیري فرهنگی خانواده عمل کند.
بنابراین، با توجه به ارتبـاط دو بـه دوي متغیرهـا در زمینـه نقـش هریـک از کـارکرد خـانواده و باورهـاي مذهبی، پژوهشگر بر آن شد که تأثیر همزمان هر دو عامل را در تـدوین الگـوي نگـرش بـه ارتبـاط بـا جـنس مخالف قبل از ازدواج بررسی کند. این موضوع تاکنون با توجه به روش الگویابی بررسی نشـده اسـت. افـزون بر این، این پژوهش در تدوین الگویی دیگر به دنبال بررسی نقش همین عواملی که نگرش به ارتباط بـا جـنس مخالف را تبیین میکند، در جهت پیشبینی پیامدهاي ناشی از ارتباط با جنس مخالف در گروهی از افـراد، کـه
کارکرد خانواده و جهتگیری مذهبی ارائه الگوهاینگرش به ارتباط ... ۵۸
گرفتار چنین روابطی شدند، میباشد که تاکنون چنین الگوهایی نیز در این زمینه، با توجه به نقـش مؤلفـههـاي عاطفی و معنوي تدوین نشده است.
در مجموع، در این پژوهش نقش این دو مؤلفه عاطفی و معنوي در نگرش به ارتباط در گروهـی از افـراد، که چنین روابطی را تجربه نکردنـد و دو مؤلفـه پیامـدهاي ارتبـاط در گروهـی کـه چنـین روابطـی را تجربـه میکنند، بررسی میشود، تا اهمیت نقش مؤلفه مذهبی مشخص شود. به هر حال، با توجه بـه نتـایج مطالعـات مذکور و در نظر گرفتن مبانی نظري، نقش هر دو عامل خانواده و جهـتگیـري مـذهبی مـورد بررسـی قـرار گرفت. مسئله اصلی این پژوهش، این است که آیا خانواده بهطور مستقیم نگرش به ارتبـاط بـا جـنس مخـالف و پیامدهاي آن را تبیین میکند؟ یا اینکه از طریق جهتگیـري و باورهـاي مـذهبی در فرزنـدان، ایـن الگـو را جهت میدهد که میتواند حاکی از اهمیت نقش باورهاي مـذهبی در کنتـرل رفتـار و اهمیـت نقـش کـارکرد خانواده در انتقال باورها و جهتگیريهاي مذهبی باشد.
لازم به یادآوري است که در این مقاله سعی شده است شکافها و ضعفهـایی کـه در مطالعـات پیشـین وجود داشته است، با توجه به امکانات پژوهش تا اندازهاي رفع شود و با در نظر گرفتن مبانی نظـري مناسـب، سنجش نوع نگرش دانشجویان به روابط قبل از ازدواج و پیامدهاي آن را بـا اسـتفاده از مـدلی مفهـومی مـورد آزمون قرار دهد.
روش تحقیق
پژوهش حاضر از نوع همبستگی و غیرآزمایشی اسـت کـه در آن، از روش تحلیـل مسـیر، کـه بـهطـور همزمان چندین معادله رگرسیون را بررسی میکند، بهره گرفته شده است. جامعه آماري این پـژوهش را کلیه دانشجویان دانشگاه آزاد اسلامی واحد بیرجند در سال تحصیلی 90-91 تشکیل میدهد.
بر پایه پیشنهاد جیمز استیون، در نظر گرفتن 15 مورد براي هر متغیر پـیشبـین در تحلیـل رگرسـیون چندگانه مناسب میباشد (هومن، 1384، ص .(80 حجم نمونه با احتمال ریـزش 5 درصـدي، 500 نفـر در نظر گرفته شد که با استفاده از روش نمونهگیري چندمرحلهاي، دانشکدههاي حقـوق، علـوم انسـانی، فنی مهندسی و پرستاري انتخاب و از هر دانشکده، چند کلاس یعنی جمعاً تعداد 500 نفر از دانشجویان، شامل 238 پسر و 241 دختر در مقطع کارشناسی، که در سال تحصیلی 90-91 مشغول به تحصیل بودند، انتخاب شدند و پرسشنامهها در بین آنها توزیع گردید. توزیع فراوانی دانشجویان براساس تعداد دوستی با جنس مخالف نشان داد که 320 نفر معادل 64 درصد افراد هیچگونه دوستی با جنس مخالف نداشتهاند.
180 نفر یعنی، 36 درصد آنان رابطه دوستی با جنس مخالف را تجربه کردهاند.
۶۸ ، سال ششم، شماره سوم، پاییز ۲۹۳۱
ابزار
مقیاس نگرش به ارتباط با جنس مخالف: این پرسشنامه توسط کردلو (1380) ساخته شده است که نگـرش و میزان موافقت افراد را براي ارتباطات خارج از چارچوب با دوستان غیـرهمجـنس مـورد سـنجش قـرار میدهد. این آزمون، شامل 25 جمله است که جملات 1 تا 22 میزان نگرش فرد براساس نمرهگـذاري 5 لیکرتی و جملات 23 تا 25 میزان گرایش فرد براساس پاسخگویی بله و خیر مـیسـنجد. نتـایج آزمـون بیانگر پایایی 0/93 میباشد. از سال 80 تا سال 87 هر ساله بهمنظور بررسی میزان تغییر در نگرشها ایـن آزمون بر روي جامعه آماري دانشآموزان مقطع دبیرستان شهر تهران تکرار شـد و همـواره نتـایج فـوق مورد تأیید قرار گرفت (کردلو، .(1388 در این پژوهش، آلفاي کرونباخ در هر خردهمقیاس نگرش مثبـت و منفی 0/89 و 0/91 بهدست آمد که حاکی از پایایی مناسب مقیاس اسـت. افـزون بـر ایـن، در پـژوهش حاضر جهت بررسی روایی سازه از تحلیل عاملی استفاده شد. نتـایج تحلیـل مؤلفـههـاي اصـلی بـا چـرخش ابلیمین همخوان با مبانی نظري مقیاس، ساختار دو عاملی نگرش مثبـت و منفـی بـه ارتبـاط قبـل از ازدواج را نشان داد که 57/67 درصد واریانس مقیاس را تبیین میکند.
مقیاس محققساخته پیامدهاي ارتباط با جنس مخالف: این مقیاس محققساخته پیامدهاي ارتباط با جنس مخالف را مورد سنجش قرار میدهد. این آزمون شامل 30 جمله است که میـزان اضـطراب و تنیـدگی ناشـی از ارتباط 13) گویه)، کاهش ارتباط با خدا 7) گویه) و میـزان کـاهش روابـط اجتمـاعی 10) گویـه) را بـر اساس نمرهگذاري 5 لیکرتی مورد سنجش قرار میدهد. نتایج آلفاي کرونباخ خـردهمقیـاس اضـطراب و تنیدگی ناشی از ارتباط 0/7، کاهش ارتباط با خدا 0/68 و کاهش روابط اجتمـاعی برابـر 0/79 بـهدسـت آمد که حاکی از پایایی مناسب مقیاس است. براي بررسی روایی سـازه، از تحلیـل عـاملی اسـتفاده شـد. نتایج تحلیل مؤلفههاي اصلی با چرخش ابلیمین ساختار سه عاملی اضطراب و تنیدگی، کاهش ارتباط بـا خـدا و کـاهش روابـط اجتمــاعی را نشـان داد کـه 56/30 درصـد واریــانس مقیـاس را تبیـین مـیکنــد (دهقانتنها، 1391، ص .(62
