بخشی از مقاله
چکیده
پژوهش حاضر در نظر دارد تا با استخراج اصطلاحات موضوعی مقالاتاوّلین همایشملّی سنجش علم و تعیین موضوعات اصلی آنها از روش تحلیل واژگانی دریابد که چه مباحثی از نگاه خبرگان حوزه علمسنجی ایران مطرح است. این پژوهش توصیفی-تحلیلی است و از فنون تحلیل شبکههای اجتماعی و خوشهبندی سلسله مراتبی بهره می-برد. دلیل استفاده از فن تحلیل شبکههای اجتماعی این است که بر اساس آن میتوان جرگههای موضوعی را استخراج کرد و از طریق خوشهبندی میتوان، اصطلاحات موضوعی اصلی در مقالات را دستهبندی کرد. نمایهسازی مقالات با یک الگوریتم نمایهسازی خودکار به نام شکاف-گلچین انجام شد. حاصل آن 213 اصطلاح موضوعی بود که در مقالات همایش مطرح شده بود. از آن میان، 59 مورد دارای فراوانی حداقل 2 بودند. خوشهبندی این 59 اصطلاح نشان داد که موضوعات همایش را میتوان به 16 دسته تقسیم کرد. تحلیل مضمونی جرگههای موضوعی نیز نشان داد که 88 عبارت و مفهمومهمّ از این همایش قابل برداشت است.
مقدمه
تحلیل محتوای مقالات ارائه شده به یک همایش این توانبالقوّه را دارد که نشان دهد، چه مباحثی از نظر خبرگان یک حوزه موضوعی موردتوجّه است. یکی از روشهای دسترسی به این هدف، استفاده از رویکردهای علمسنجی برای شناخت روابط بین موضوعات و واژگان موضوعی مقالات یک حوزه از علم است. فنون خوشهبندی و تحلیل شبکههای اجتماعی دو ابزارمهمّ در دستتخصّصمان علمسنجی است که با آن روابط بین موجودیتهای موضوعی را مورد مطالعه قرار میدهند. در هر یک از این فنون، پارامترهای گوناگونی برای مطالعه روابط وجود دارد.
مثلاً، مرکزیتها، جرگهها، شبکههای اگو و انسجام از مفاهیم اساسی در تحلیل شبکههای اجتماعی هستند. خوشهبندی نیز توان نمایش روابط را به صورت قابل فهم دارد. پژوهش حاضر در نظر دارد به صورت نوآورانه، از تلفیق این دو فن و با بهرهگیری از روش تحلیل مضمونی، مقالات پذیرفته شده دراوّلین همایشملّی سنجش علم: ارزشیابی و آسیبشناسی بروندادهای علمی را مورد تحلیل موضوعی قرار دهد. هدف از این کار، دستهبندی موضوعات مربوط به موضوع همایش، از نگاه خوشه های حاصل از خوشهبندی موضوعی سلسله مراتبی و جرگههای موضوعی حاصل از تحلیل شبکههای اجتماعی، همراه با یک تحلیل مضمونی است.
محاسبه همرخدادی واژگانی، اساس تحلیل محتوا با استفاده از خوشهبندی و تحلیل شبکههای اجتماعی است. به این معنا که پس از استخراج اصطلاحات موضوعی مدارک مورد نظر و اصلاح آنها، باید هر اصطلاح را یک به یک با سایر اصطلاحات جستجو کرد تامشخّص شود که اصطلاح مورد نظر با هر یک از اصطلاحات دیگر، در چند مدرک به صورت مشترک آمدهاند. ایده »تحلیل همرخدادی کلیدواژهها« که در سال 1983 توسط کالون1 مطرح شد این بود که آمدن کلمات با هم در یک مدرک، نشان دهنده محتوای آن مدرک است. لذا، اگر میزان این هم رخدادی را اندازه گیری کنیم، می توانیم شبکه مفاهیم یک زمینه علمی را ترسیم کنیم. این نقشه ها با شمارش تعداد دفعات با هم آمدن هر اصطلاح موضوعی با موضوعات دیگر ترسیم میشوند - الهی و همکاران، . - 1391
شبکههای اجتماعی، گرهها یا اشخاص، گروهها، سازمانها و سامانههای مرتبطی هستند که به واسطه یک یا چند وابستگی مشابه در کنار هم قرار گرفتهاند. این مشابهتها شامل ارزشها، نگاهها و ایدههای مشترک، ارتباطات اجتماعی، دوستی، دعوا، مبادلات مالی؛ عضویت در سازمانهای مشابه و قرار گرفتن در یک گروه همانند به واسطه یک رخداد است - . - Serrat, 2009 گرچه بین اصطلاحات موضوعی روابط اجتماعی برقرار نیستامّا امکان سنجش همرخدادی موضوعات این فرصت را به وجود میآورد که پیوند بین آنها را از طریق فنونی که برای تحلیل روابط اجتماعی به کار میرود، مورد مطالعه قرار داد.
در این صورت، هر اصطلاح موضوعی مانند یک فرد در نظر گرفته میشود و تمامی پارامترهایی که برای سنجش پیوند یک فرد با دیگران میتوان محاسبه کرد، برای رابطه بین موضوعات نیز ممکن است. یکی از این پارامترها، جرگههای موضوعی است. جرگه، به آن بخش از یک شبکه اطلاق میشود که تمام گرهها یا افراد در آن بخش، بدون واسطه ومستقیماً با هم در ارتباط هستنندمثلاً. اگر الف، ب، و ت سه گره در شبکه باشند و الفمستقیماً با ب، و هر دوی آنهامستقیماً با ت در ارتباط باشند، این سه مورد بدون هیچ واسطهای میتوانند با یکدیگر در تماس باشند و تشکیل یک جرگه بدهند. اعضای یک جرگه میتواند بیش از سه مورد باشد و همچنین، تعداد جرگههای یک شبکه میتواند بسیار بیشتر از یک مورد باشد.
در جرگهها، هر گره تنها به آن گرههایی پیوند میخورد که از نظر مفهومی - نظری - دارای هم جنسی بیشتر و خصیصههای مشترک زیادی باشند. به دلیل همین تمایلات همانند، اعضای یک جرگه یکدیگر را جذب میکنند - . - Arora, 2008 از آنجا که آن بخشهایی از شبکه که یک جرگه را تشکیل میدهند از انسجام صد در صد برخوردارند، پس میتوان گفت که اصطلاحات موضوعی که تشکیل یک جرگه را دادهاند؛ روی هم، یک مفهوم بزرگتر و اساسی را به وجود میآورند که نشانگر مفاهیم اساسی یک حوزه موضوعی است. از این رو، جرگههای موضوعی حاصل از تحلیل روابط موضوعات بر اساس فن تحلیل شبکههای اجتماعی، به صورتبالقوّه این خاصیت را دارند که یک دستهبندی گسترده از مفاهیم یک حوزه از علم را به دست بدهند
البتّه. یک جرگه موضوعی چیزی بیش از قرار گرفتن چند اصطلاح موضوعی در یک دسته منسجم نیست و به تنهایی نمیتواند گویای چیزی باشد. این جرگهها در صورتی میتوانند بیانگر یک مفهوم اساسی باشند که از آنها بتوان به روش تحلیل مضمونی یک گزاره خبری استخراج کرد. اساس این کار، جملهسازی با چند کلمه یا اصطلاح است که با ترکیب آنها یک جمله یا عبارت با معنا به وجود میآید. اگر این کار توسط یکتخصّصم موضوعی صورت گیرد،آنتخصّصم میتواند با پشتوانهتخصّصی و با اتکاء بر بینش و درک خود از حوزه موضوعی مورد نظر، گزارههای معنادار و واقعی بسازد.
یکی از مشکلاتی که بر سر راه روش پیشنهادی بالا وجود دارد، این است که تعداد جرگههایی را که میتوان از یک شبکه موضوعی استخراج کرد بسیار زیاد است. این مسئله باعث میشود که در عمل امکان ساخت گزارهها بر اساس مشترکات بین جرگهها میسر نباشد. برای حل این مسئله بایدتوجّه را بر اصطلاحات موضوعی هسته یا اصلی آن حوزه موضوعی معطوف کرد. برای تعیین اصطلاحات موضوعی اصلی یا هسته میتوان از روشهای مختلفی مانند توزیع برادفورد یا پرتو، موضوعات را بر اساس توزیع فراوانیشان دستهبندی کرد و موضوعاتی که در دستهاوّل قرار میگیرند به عنوان موضوعات هسته برگزید.
راه سادهتر این است که بر اساس نظر یکتخصّصم یکحدّ آستانه از نظر فراوانی تکرار در مدرک برای موضوعات در نظر گرفته شود و هر موضوعی که کمتر از آنحدّ تکرار شود، از گردونه حذف شود. پس از این کار و ایجاد ماتریس همرخدادی، میتوان بر اساس خوشهبندی سلسله مراتبی، اصطلاحات موضوعی را در خوشههای مختلف در آورد. این کار، باعث میشود، تا بتوان آن جرگههای موضوعی را که حداقل یکی از موضوعات آن خوشه را در بردارند، در کنار هم قرار داد و از تلفیق چند جرگه موضوعی یک گزاره را استخراج کرد. قابل ذکر است که در روش پیشنهادی، تنها در خوشهبندی از اصطلاحات موضوعی هسته بهره گرفته میشود و بقیه کنار گذاشته میشوند، ولی در تحلیل شبکههای اجتماعی تمامی اصطلاحات موضوعی برای تعیین جرگهها موردتوجّه قرار میگیرند. با استفاده از فنون و روشهای یاد شده در بالا میتوان به سؤالات زیر پاسخ داد:
1. اصطلاحات موضوعی مطرح در مقالاتاوّلین همایشملّی سنجش علم: ارزشیابی و آسیبشناسی بروندادهای علمی کدامند؟
2. موضوعات اصلی مقالاتاوّلین همایشملّی سنجش علم: ارزشیابی و آسیبشناسی بروندادهای علمی کدامند؟
3. مرکزیترین اصطلاحات موضوعی به کار رفته در مقالاتاوّلین همایشملّی سنجش علم: ارزیابی و آسیبشناسی بروندادهای علمی از نگاه مرکزیت بینابینی کدامند؟
4. خوشهبندی اصطلاحات موضوعی اصلی حاصل از مقالاتاوّلین همایشملّی سنجش علم: ارزشیابی و آسیبشناسی بروندادهای علمی، موضوعات مطرح شده توسط خبرگان علمسنجی را به کدام دستهها تقسیم میکند؟
5. روابط بین اصطلاحات موضوعی حاصل از مقالاتاوّلین همایشملّی سنجش علم: ارزشیابی و آسیبشناسی بروندادهای علمی، چه جرگههای موضوعی را تشکیل میدهد؟
