بخشی از مقاله
اولين همايش ملي عمران ، معماري و توسعه پايدار
چکيده :
کودکان اعضاي کوچک و لطيف جامعه هستند و با بيان تمايلات و نيازهاي خود،قابليت تاثيرگذاري بر شکل گيري محيط شان را دارند.همچنين نيازمند فضايي مناسب براي رشد و پرورش استعدادهاي خود هستند.امروزه با توسعه روز افزون شهرهاي کوچک و بزرگ و فاقد فضاهاي شهري مطلوب ،سازگارسازي محلات مسکوني و فضاهاي عمومي آنهابا نيازهاي ساکنان در کانون توجه کارشناسان قرار گرفته است چرا که اين فضاها بخش عمده اي از زمان و محيط زندگي روزمره ساکنان از جمله کودکان و نوجوانان را به خود اختصاص مي دهند و از ديدگاه مهندسي عوامل انساني،ارتقاي کيفيت اين فضاها مي توانند در سلامت و رشد خلاقيت کودکان و نوجوانان موثر باشد.يکي از روشهاي مهم متبلور کردن خلاقيت ،ايجاد فضاي محرک،مستعد و بطور کلي خلاق است و بوجود آوردن محيط خلاق مهمترين عامل براي عرضه انديشه هاي جديد است .لذا فضاهاي آموزشي کودکان مي بايست مناسب براي رشد جسمي و ذهني و عاطفي و اجتماعي کودکان و مطابق بانيازها و سرشت فطري او باشد تا زمينه رشد درست شخصيتي و تربيتي او را به عنوان نسل سالم فردا فراهم آورد. پژوهش حاضر در پي آنست که با مروري بر نظريات و تجارب حاصل در زمينه طراحي کانون هاي پرورش فکري کودکان و نوجوانان ، ويژگي هاي فضايي طراحي مطلوب آن را شناسايي کند. يافته هاي پژوهش نشان مي دهد که فضاي انرژيک ، در حال رشد، بانشاط ، محرک کنجکاوي و اکتشاف ، تناسبات و مقياس ، ديد بصريکودک ، از ويژگي هاي مهم معماري کانون هاي پرورش فکري کودکان و نوجوانان در راستاي ارتقاي خلاقيت آنان مي باشد.
کلمات کليدي:کودک ،فضا، معماري،رشد، خلاقيت .
مقدمه
آنچه مسلم است ،معماري حس کنجکاوي و خلاقيت را برمي انگيزد، بويژه اگر از سنين کودکي با آن درگير باشيم .
پژوهش ها نشان مي دهد در دوران کودکيقابليت ها و خلاقيت کودکان پايه گذاريميشود و بهترين زمان برايپيشرفت خلاقيت وتخيل در فاصله سني ٢تا ١٠سال رويميدهد.کودکطياين سالها از محيط تاثيربيشترميگيردو در مورد محيط خود بطور طبيعيکنجکاو است . در جريان تحقيقاتيکه در سالهاياخيرانجام شده از ميان عوامل متعدد تاثيرگذار در رشد خلاقيت کودک،شيوه هايآموزشي،جنبه هايعاطفيو شناختيکودکان و نيزمسايل تربيتيمورد بررسيقرار گرفته اند،اما به تاثيرکي ت يف فضايمعماري در پرورش خلاقيت ،کمترتوجه شده است . در حالي که معمارينقش بسيارموثريدر چگونگيرشد و حتي شکل گيري شخصيت فرد مي تواند داشته باشد. اين حساسيت به خصوص در مورد معماري براي مقاله حاضر، برگرفته از بخشي از پايان نامه کارشناسي ارشد نگارنده اول با عنوان "طراحي کانون پرورش فکري کودکان و نوجوانان با رويکرد ارتقا خلاقيت "است . اين پايان نامه با راهنمايي نگارنده دوم در دانشکده معماري دانشگاه آزاد اسلامي واحد هريس در حال انجام است .
فضاهايتفريحي،آموزش و فرهنگيکودکان بسيارزياداست و کالبد و فضا باعث بروز رفتارها و عکس العمل هايي ميشود که اگر آگاهانه طراحي شده باشد،مي تواند به رشد آنها کمک کند.
بنابراين طراحيفضايمنطبق با شرايط کودکان به طور قطع بستگي به شناخت کافي مراحل مختلف رشد،اساس برنامه ريزي فضا و طراحيبرايآنان داردو بايددارايشرايط مناسب و مطلوب براي رشد فيزيکي،ذهني،عاطفيو اجتماعيآنان بوده و با توجه به نحوه دخالت کودک در درک عوامل محيطي باشد، فضايي متفاوت از فضاي پرهياهوي بزرگسالان ، فضايي کودکانه ،صميمانه و مملو ازشادي،که زمينه ساز دسترسيمناسب براي پرورش و رشد خلاقيت در آنها شودو تحقق اين امر از طريق بکارگيريضوابط طراحيمعماري،منطبق با شرايط جسميو رواني کودک و همچنين شناساييپديده هايقابل درک توسط حواس انساني او باشد،امکان پذيراست .
اما در سالهاي اخير،بخش قابل توجهي از اوقات فراغت کودکان به تماشاي تلويزيون سپريمي شودکه نتيجه آن کاهش تحرک فيزيکي،آگاهيهايمحيطي و عدم تعامل آنان با محيط پيرامون ميشود.کمبود فضاهايبازي، جاييبرايرفتن ، جستجو و جست و خيزکردن و بروز هيجان و خلاقيت و عرصه هاينيمه عمومي-نيمه خصوصيمحلينيزاين گرايش را تشديدميکند. اين در حالي است که تعامل محيطيدر دوره هايسنيخردسالي،کودکيو نوجواني لازمه رشد و شکوفايي تواناييهايفيزيکي،شناختي و خلاقه افراد است و محيط زندگيفرد در اين دوران بر شکل گيريشاکله وجوديو رشد جسميو روانيتاثيرقطعيدارد.
مباني نظري پژوهش
١-کودک
تعيين محدوده سني کودک در کشورهاي مختلف متفاوت است .در ماده اول کنوانسيون حقوق کودک،منظور از کودک،افراد انساني زير ١٨سال است .در ماده يک قانون حمايت از حقوق کودکان مصوب سال ١٣٨١نيز سن زير ١٨سال به عنوان کودک تعيين شده است . (ابراهيمي ح .و همکاران ،١٣٨٧)
١-١گروه بندي سني کودکان
تفکيک کودکان بر اساس گروههايسني عبارتند از:
نوباوه :٠-٢ سال ،گروه سني پيش دبستاني :٢-٥ سال ،گروه سني دبستاني،٥-١١سال ،نوجوان :١١-١٤ سال ،نوجوان :١٨-١٤ سال .
(ابراهيمي ح .و همکاران ،١٣٨٧)
١-٢روانشناسي رشد کودک
١-٢-١نظريات روانشناسي رشد و يادگيري
ژان پياژه ، بر اين اعتقاد است که انسان ها دو ميل اصلي را به ارث مي برندکه يکي سازگاري (جذب و انطباق ، برخورد و سازش با طبيعت ) و ديگري سازمان (طرحواره هاي ذهني ) است . اين فرايند به شکل گيري رشد شناختي نيز موسوم است . وي مراحل رشد را به ٤دسته تقسيم مي کند: (نافعي ميلاني ن .و هدفي ف .،١٣٩٢)
جدول -١ مراحل رشد ژان پياژه
اين مرحله حدود دو سال اول زندگي کودک را دربر مي گيرد. درطي اين مرحله کودک
١ مرحله حسي حرکتي مفاهيم خود را از محيطش به وسيله احساس در همين فعاليتهاي خود به خودي به دست مي آورد..
جروم اس برونر: ديدگاه وي تاکيد اساسي بر فرايند تفکراست در اين نظريه رشد ذهني شامل سه مرحله است ، برونر معتقد است که مراحل سه گانه رشد به طورمتوالي رخ مي دهد اما اين بدان معني نيست که در هر مرحله از رشد تنها يکي از سبک هاي فکري استفاده شود. (نافعي ميلاني ن .و هدفي ف .، ١٣٩٢)
١-٢-٢ضرورت هاي رشد
رشد کودکان ، مانند هر رشد طبيعي ديگر، داراي مراتب و مراحل و جهت است . تقسيم رشد، در سه بعد رشد جسمي و رشد ذهني و رواني مي باشد. رشد جسمي کودک نيز اثر نيرومندي بر شخصيت او دارد. ضرورت هاي اساسي رشد کودک در سه مورد خلاصه شده است :( لافون پ .، ١٣٦٩)
جدول -٣ضرورت هاي رشد از ديدگاه لافون
١-٢-٣تقليد، بازي و مقررات
اهميت غير قابل انکار بازي به عنوان يکي از بسترهاي رشد کودکان که موجب بالندگي جسم و روان و حتي ذهن آنان گردد آشکار است . يونسکو در اين رابطه عقيده دارد که فضاهاي بازي مي تواند نيازهاي رشدکودکان را در تمامي زمينه ها فراهم مي سازد و شامل رشد جسمي، رشد ادراکي، رشد اجتماعي و رشد احساسي است .
البته منظور زمين هاي بازي است که با توجه به ويژگي هاي روانشناختي کودک شکل گرفته باشد و بتواند نيازهاي او را در زمينه هاي ياد شده پاسخ دهد. ايلتسون با توجه به اصل پاسخگويي فضا به مصرف کننده مي گويد: ممکن است گوشه خياباني که در آن ساختماني ساخته مي شود، از نظر اهداف بازي کردن پاسخگو تر از يک زمين بازي نوساز مجهز به انواع وسايل پيش ساخته مانند تاب و سرسره و غيره باشد.جالب اينجاست که کيفيت فضايي براي بزرگسالان نيز در همين بازه زماني شکل گرفت ولي بعدها پيگيري نشد.[١]*
١-٣رشد عاطفي کودک
شواهد علمي در حال رشد به ما مي گويد که رشد عاطفي از اوايل زندگي آغاز مي شود و پيامدهاي زيادي در طول عمر دارد.
از زمان تولد،کودکان به سرعت توانايي هايشان را براي تجربه و بيان احساسات مختلف و همچنين ظرفيتهاي رو به رشدشان را براي اينکه از زبان براي برقراري ارتباط و بدست آوردن و همچنين براي جلوگيري از بيان احساساتي که نامناسب هستند استفاده کنند، گسترش دهند. مهارت اجتماعي توسعه يافته در ٥سال اول نيز با توانايي هاي حسي مرتبط هستند و توانايي هاي بعدي کودک، همانند شکل دادن روابط موفق در مدرسه و در طول زندگي را تحت تاثير قرار مي دهد.(نافعي ميلاني ن .و هدفي ف .،١٣٩٢)
٢-مفهوم خلاقيت
صاحب نظران تعريف هاي متعددي از خلاقيت را به عمل آورده اند. در اين جا برخي از تعاريف مهم را بررسي مي کنيم .
( ماخذ: نگارندگان )
اين تعاريف نشان مي دهد که خلاقيت در برگيرنده اين موارد است :
١. توانايي ديدن چيزها به طرزي نو
٢. آموختن از تجارب قبلي و ارتباط دادن اين يادگيري به موقعيت هاي تازه تفکر انعطاف پذير و شکستن محدوديت ها
٣. استفاده از روش هاي غيرسنتي براي حل مشکلات
٤. فراتر از اطلاعات گام برداشتن
٥. آفريدن چيزي منحصر به فرد و اصيل (دافيب ، ١٣٨٠)
٢-١عوامل تاثيرگذار بر خلاقيت
برخي فاکتورهاي محيطي به طور مستقل در افزايش روند رشد خلاقيت موثرند.اين فاکتورها عبارتند از:
١-عوامل طبيعي محيط :ايجاد منظره در محيط طبيعي به رشد خلاقيت کمک مي کند.[٢]*حتي وجود گياهان در فضاي داخلي به خلقيات فرايند خلاقيت تاثير مي گذارند.[٣]
٢-شکل و وسعت فضاها: شکل و اندازه ي فضاها مي تواند زمينه ساز تجمع افراد شود و گروههايي براي تعاملات و روابط اجتماعي پديد آورد.ميزان و نوع ارتباطات گروهي در روند خلاقيت تاثير مثبت دارد پس طراحي فضا از نظر عملکرد، شکل و اندازه به
