بخشی از مقاله
چکیده
گرایش به هویت و تلاش برای دستیابی به یک کالبد با هویت معنوی اسلامی، جریانی کلیدی در شهر و فضای شهری کشورهای اسلامی به شمار میرود. اما با الگوی وارداتی برنامهریزی شهری، بسیاری از ساختارهای فضایی شهر کهن اسلامی که در سرزمین ایران استقرار یافته بودند، دچار دگرگونی شدهاند. شهر تهران نیز بهعنوان پایتخت جمهوری اسلامی ایران از این تغییرات بینصیب نمانده و دچار تحولات فراوانی در کالبد و بافت خود شده است. هدف اصلی از این پژوهش شناسایی و تحلیل مفاهیم معنوی اسلامی بکار رفته در کالبد شهر و فضای شهری تهران است. روش تحقیق در این مقاله توصیفی- تحلیلی است و با روشهای اسنادی و مطالعات میدانی - از قبیل مشاهده - اطلاعات مورد نیاز جمعآوری شده است. یافته ها نشان میدهد که شهر تهران در طول تاریخ از لحاظ کالبدی دچار تحولات زیادی شده است. که نوعی آشفتگی مبتنی بر تقلید از فرمهای مشهور در معماری غرب و تناقض میان نظر و عمل منجر به نوعی تکثرگرایی و بینظمی در کالبد فضای شهر تهران شده است، اما مشخصههای کالبدی نشاندهنده مفاهیم معنوی اسلامی در شهر تهران قابل بازشناسی هستند و شهر تهران در سرزمین ایران هویت یک شهر اسلامی را از نظر عناصر کالبدی داراست و کارکردهای لازم را ارائه میدهد. گر چه در زمان کنونی کالبدی فضای اصلی شهر چهرهای امروزین و مدرن شهرسازی را بازتاب میدهد.
واژههای کلیدی: مفاهیم معنوی اسلامی، شهر تهران، فضای کالبدی.
.1 مقدمه
جوامع سنتی در یک فضای معنوی زندگی میکنند که هم از لحاظ کیفی و هم از لحاظ کمی جویای همگنی و تناسب کامل است. آفریدههای معماری آن چون از جهانبینی تام و کامل مایه میگیرد که نیروی خلاقه انسان را پدید آوردهاند و آن را به سوی غایتی رهنمون میکند که جامعه را به صورت یک محل واحد در میآورد، در ورای این وحدت و پیوستگی یک شالوده انکارناپذیر دیده میشود که تفهیم آن برای درک سنت ایران ضروری است - اردلان، . - 2001
تمدن اسلامی ارائه دهنده نمونهای برجسته از یک تمدن سنتی است که حضور بعضی اصول تبدیلناپذیر که بر این تمدن مسلط بودهاند به روشنی پیداست. در واقع هنر اسلامی را نمیتوان چیزی جزء تفکر و تعمقی در عالم ماده، عالم نفس و حتی عالم وحی قرآنی دانست. معماری سنتی ایران نیز در واقع تصویری از کیهان یا انسان است. در شهرسازی نیز همچون معماری چنین درکی مصداق دارد، که براساس هیچ نقشهای از پیش طرحریزی نگردیده است، اما دارای نظام هماهنگ میباشد. و نیز انسان و کیهان خود محصول هنر قدسیاند و وابسته به ذات الهی، که در واقع نوعی وحدانیت را به نمایش میگذارند که در راه رسیدن به ذات الهیاند، و در راه رسیدن به این خواست انسان موجب گردیده که علوم و فنون گستردهای به وجود آید، که سلسله مراتبی غیر قابل اجتناب را پذیرا است - محمدیان، . - 1996
هنر اسلامی به معنای عام و معماری اسلامی به معنای خاص خود، عاملی مشترک و وحدت آفرین در میان کشورهای اسلامی محسوب میشود. هویت اسلامی یکی از آرمانهایی است که اغلب کشورهای اسلامی، بخصوص کشورهای اسلامی محدوده غرب آسیا، بیش از هر زمان دیگر بر روی آن تمرکز کردهاند. فعالیتهای فرهنگی و سیاسی در سالهای اخیر بیش از هر زمان دیگر بر احیاگرایی و هویتگرایی متمرکز شده است - مهدوینژاد، . - 1381 فضاهای معماری و فضاهای شهری تجلیگاه فرهنگ، تمدن و پیشرفت علمی و فرهنگی یک جامعه به شمار میآیند. سیمای شهری و نمادهای موجود در آن نمودار شخصیت، منش، کارکرد و فرهنگ ساکنان آن میباشد و از این روست که جلوههای معنوی شهر و به ویژه نشانها و سمبلهای اعتقادی و مرتبط با جنبههای ماوراء مادیات از اعتباری شایان توجه برخوردارند. اگر چه برخی معتقدند که بدون فراهم ساختن حداقل نیازهای زیستی شهروندان تلاش برای معنویت بخشی بسیار کم اثر و حتی بیفایده خواهد بود،
لیکن نباید فراموش ساخت که آنچه یک فضای معنوی را از یک فضای غیرمعنوی متمایز می کند، القائاتی است کهلزوماً جنبه مادی و ملموس ندارند. گرچه ممکن است برخی عوامل مادی بهعنوان ابزاری برای دستیابی به حال و هوای معنوی در فضای فیزیکی استفاده شود - صابری فر، . - 1380 از این رو مطالعه بر روی مفاهیم معنوی اسلامی و گرایش به هویت در معماری و کالبد معاصر کشورهای در حال توسعه و بخصوص معماری معاصر کشورهای اسلامی، زمینه ساز شناخت دقیقتر و صحیحتر هویت اسلامی-ایرانی در معماری معاصر ایران خواهد بود. در این میان، شهر تهران به واسطه پایتحت بودن و افزایش جمعیت آن دچار تحولاتی عظیم در زمینههای فرهنگی، اقتصادی، اجتماعی و کالبدی شده است. از اینرو مقاله حاضر در پی پاسخگویی به این سؤالات زیر است:
-1 برای هویت بخشی به فضای کالبدی شهرهای ایران - تهران - و تبدیل آنها به جلوهگاهی از فرهنگ و مفاهیم معنوی اسلامی چه باید کرد؟
-2 میزان موفقیت معماران و شهرسازان در انتقال مفاهیم و ایدههای اسلامی به شهروندان با تجلی در فضاهای کالبدی شهر تهران چگونه است؟
.2 بیان مسأله
محیط زندگی انسان تأثیر بسزایی در رفتار و هویت انسان به سمت ارزشهای مستتر در خویش دارد - امینزاده و همکاران . - 1381 در این میان شهر را میتوان محیطی برای تجلی هویت، ارزشهای منبعث از اعتقادات، جهانبینی و فرهنگ ساکنین و پدیدآورندگان خود دانست. این مفهوم در طول دوران و در سرزمینهای مختلف با محیطهای طبیعی و انسانی متفاوت و تحت تأثیر تحولات تاریخی و ایدئولوژیکی، تغییرات بسیاری به خود دیده است. به ویژه تحت تأثیر تحولات مدرنیته، تغییر فزاینده یافته است، به گونهای که بسیاری از عناصر و اجزای شهر کهن در آن رنگ باختهاند.
مفاهیم و هویتهای اسلامی در فضاهای شهری نیز از این تحولات بینصیب نمانده و تغییر چهره دادهاند. قالب و محتوای شهرهای اسلامی بر سه محور مهم، یعنی محلی برای سکونت، مکانی برای عبادت و در نهایت فضایی برای تجارت شکل گرفته است - سیفیان، . - 1378 چنانچه ویژگی کالبدی شهر اسلامی و کارکرد عناصر آن را تبلور بصری ماهیت اسلامی آن دانست، آن وقت لزوم توجه به نقش و کارکرد عناصر کالبدی برای برجستهتر شدن آن هویت، بیش از پیش ضرورت مییابد. در صورت بیتوجهی به آنها، هویت اسلامی و تاریخی آنها کمکم رنگ میبازند و عناصری جانشین میشوند که رنگ و بوی بومی ندارند و کارکردهای قبلی خود را از دست میدهند.
نمونه بارز چنین تحولی را میتوان در تغییر ظاهر و معماری شهرهای امروزی که همگام با شهرسازی مدرن ساخته میشوند، نسبت به شهرسازی گذشته دید. رویکرد این مقاله بر تحلیل فضای کالبدی شهر تهران متمرکز است و سعی دارد تا با مشخصههای فیزیکی به بررسی مفاهیم معنوی اسلامی در کالبدی شهر تهران بپردازد. هرچند در گام اول این دیدگاه با نادیده گرفتن مسائل اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و جمعیتی روبرو است، اما برای پرداختن به پدیده عظیمی چون مفاهیم معنوی اسلامی فضای کالبدی شهر تهران ناچار به چشمپوشی از بعضی جنبهها شده است. اهمیت این مطالعه از همین جا ناشی میشود که سعی دارد با بازشناسی عناصر کالبدی شهر تهران نشان دهد، که آیا میتوان هنوز هم این شهر را به لحاظ کالبدی، بهعنوان شهری که تجلیگاه مفاهیم معنوی اسلامی است، بازشناخت. و علیرغم تغییرات مدرنیسمی که در ساختار شهر رخ داده، آیا هویت کالبدی خود را حفظ نموده است و پاسخگوی نیازهای ساکنین میباشد؟
.3 مواد و روشها
