بخشی از مقاله
چکیده:
امروزه کیفیت آب تالابها در مقیاس چشم انداز از جمله کاربری اراضی تحت تاثیر فعالیتهای انسانی قرار گرفته است.
هدف اصلی این مطالعه پایش تغییرات کاربری اراضی در تالاب چغاخور در استان چهار محال و بختیاری در یک دورهی شش ساله (2003 -2009) و همچنین بررسی تغییر الگوی چشم انداز اطراف تالاب میباشد. تالاب چغاخور به عنوان یکی از مهم-ترین سایتهای رامسر در ایران در نظر گرفته شده است و به لحاظ اهمیت آن به عنوان بیست و سومین تالاب بین المللی در ایران میباشد. برای کمی کردن الگوی سیمای سرزمین در این مطالعه، متریکهای مختلف با استفاده از نرم افزار FRAGSTATS 3.3 شامل درصد لنداسکیپ((PLAND، تعداد لکهها((NP، تراکم حاشیه((ED و شاخص بزرگترین لکه((LPI به دست آمد. در این مطالعه از تصاویر ماهوارهی لندست سال 2003 و 2009 برای بررسی تغییرات الگوی سیمای سرزمین استفاده شد. تصاویر ماهوارهای تصحیح هندسی شدند و با استفاده از نرم افزار ENVI 4.8 طبقه بندی صورت گرفت. بررسیها نشان داد که حدود %17.2 از آب کاهش یافته در حالی که اراضی کشاورزی و سازههای بشری از سال -2009 2003 افزایش داشته است. نتایج به دست آمده در این اکوسیستم با ارزش اهمیت دارد زیرا دادههای کمی رادر ازدست دادن زیستگاه پرندگان مهاجر و تخریب منابع آب فراهم مینماید.
واژگان کلیدی: تغییر پوشش زمین، متریکهای سیمای سرزمین، تالاب چغاخور، هدر رفت زیستگاه، چهارمحال و بختیاری
مقدمه
در تفکر عام هر جا که کمی آب جمع شده و رفت و آمد به سهولت در آن صورت نپذیرد باتلاق یا مرداب گفته میشود در حالیکه تالاب دارای تعریف علمی بوده و ارزشهای بسیاری دارد. تالاب به مناطق مردابی، آب مانده اراضی سیاه خیس باتلاقی، برکهها، که مصنوعی یا طبیعی، بطور دائم یا موقت دارای آب ساکن یا جاری، با مزه آب شیرین، شور و لب شور بوده و هم
1
چنین مناطق ساحلی دریاها که هنگام جذر، ارتفاع آب بیشتر از 6 متر نباشد، تالاب گفته میشود.(تعریف کنوانسیون رامسر از تالاب) تالابها و اکوسیستمهای آبی کشور به منزله سرمایههای با ارزشاند که تنظیم آبهای زیرزمینی در محیط پیرامون، تعدیل
میکروکلیما، شکار، صید پرندگان آبزی و ماهیان، تأمین منابع تعلیف دام و همچنین حصیر بافی و غیره درگرو حفاظت منطقی از آنهاست. حفظ این سیستمهای پیچیده اکولوژیک و سود جستن از منابع بی شمار اقتصادی، تفرجگاهی، ژنتیکی و غیره، تنها منوط به مطالعه و شناخت دقیق هر تالاب است.
×تالاب چغاخور؛ بیست و سومین تالاب بین المللی ثبت شدهی کشور در کنوانسیون رامسر میباشد.
بر اساس مطالعهای برای رتبه بندی تالابها ، تالاب چغاخور رتبهی هشتم را در میان 75 تالاب بر اساس معیارهای پنجگانه پرندگان، ماهیان، عوامل تهدید کننده، مسائل اقتصادی و اجتماعی و موقعیت حفاظتی به خود اختصاص داده است(کیابی و همکاران،.(1383 وسعت این تالاب 2500 هکتار (بعد از احداث سد ) میباشد(توحیدی فر، محمد،.(1389
تالاب بیش از 47 گونه پرنده را درخود جای میدهد و محل زادآوری بسیاری از گونهها میباشد. این تالاب یکی از مهمترین سایتهای ایران از لحاظ گونه بومی ماهی گورخری بوده و به لحاظ کنترل سیلاب، تغذیه آبهای زیرزمینی و در کل به عنوان ذخیرهگاه تنوع زیستی اهمیت دارد.( مشاور مهاب قدس،.(1383
تالاب چغاخور از سال 1378 توسط سازمان حفاظت محیط زیست به عنوان منطقه شکار ممنوع اعلام و مورد حفاظت قرار گرفت. این تالاب توسط اداره حفاظت محیط زیست شهرستان بروجن و وجود یک ایستگاه حفاظتی- تحقیقاتی ثابت در منطقه مورد حفاظت قرار میگیرد.(بهروزی راد،(1387 احداث سد بر روی تالاب چغاخور و تبدیل آن به دریاچه ذخیره و انتقال آب برای بخشهای صنعتی و کشاورزی، علاوه بر
اینکه برخی شناسههای تالابی آن از بین میرود، به سبب نادیده گرفتن حق آبههای طبیعی پائین دست، وضعیت بحرانی تالاب گندمان نیز تشدید شده و خسارتهای جبران ناپذیری نیز به تالاب گندمان وارد میگردد.
امروزه ارزیابی اثرات تغییر کاربری اراضی به منظور مدیریتی مناسب ضروری به نظر می رسد. تکنیک سنجش از دور میتواند در یک زمان کوتاه اطلاعات خوبی را در مورد تغییرات کاربری اراضی فراهم سازد. همچنین میتواند جهت بررسی تغییرات گذشته کاربری اراضی و به منظور مدیریت تغییراتی که در آینده به وقوع خواهند پیوست، مورد استفاده واقع شود.
بهرهوری غیر منطقی از طبیعت که بدل به بهرهکشی شده، باعث وارد آمدن خسارات زیادی به طبیعت بوده و منابع تجدید شونده را ذایل مینماید (مخدوم و دیگران .( 1374 تبدیل زمین، فرسایش، بیابان زایی، جنگل زدایی، مسمومیت و آلودگی زمینها که سلامت منابع طبیعی جهان را به مخاطره میاندازند در بیشتر موارد به واسطه استفاده غیر منطقی از زمین می-باشد. (میلر ( 1367 از پتانسیلهای تصاویر ماهوارهای و سنجش از دور میتوان برای کمی سازی تغییرات کاربریها بهره برد. که این مطالعه به
بررسی تغییرات کاربریها در منطقه تالاب چغاخور میپردازد و مشخص میکند که هر کاربری به چه میزان تغییر یافته است. به مرور زمان و با افزایش دخالت بشر در اراضی مختلف این موضوع اهمیت بیشتری یافته و لذا نیازمند تلاش و پشتکار بیشتر به ویژه برای حفاظت از مناطق مهم و حساس میباشد. در بسیاری از مطالعات و مقالات متعدد، اهمیت چگونگی تغییرات کاربریها مشخص شده است. از جمله مواردی که میتوان از آن بهره گرفت، استفاده از متریکهای سیمای سرزمین میباشد.
مواد و روشها
موقعیت منطقه مورد مطالعه
2
تالاب چغاخور از نظر تقسیمات کشوری جزو استان چهار محال و بختیاری، شهرستان بروجن و بخش گندمان است. تالاب بین المللی و زیبای چغاخور با مساحتی حدود 2300 هکتار در دامنه ارتفاعات بر آفتاب در مال و کلار در جنوب در نزدیکی شهر بلداجی واقع شده و یکی از زیباترین و بزرگترین تالابهای استان چهارمحال و بختیاری است. این تالاب درمختصات 54´ 31° تا 31° 56´ عرض شمالی و50° 52 ´ تا 50° 57´ طول شرقی در شهرستان بروجن واقع گردیده است و تا مرکز استان 65 کیلو متر فاصله دارد. متوسط طول تالاب چغاخور 5400 متر و عرض آن نیز بین 250 تا 400 متر در بخشهای مختلف متغیر است.(شکل (1
شکل -1 موقعیت تالاب و مرز آبخیز آن
×روش کار
×
در این مطالعه از تصاویر ماهوارهای سالهای 2003 و 2009 برای تولید نقشه طبقه بندی اراضی استفاده شد. ضمن بازدید از منطقه طبقات مورد نیاز، مد نظر قرار داده شد: کشاورزی، آب، سازههای بشری(جاده، ویلا، روستا و...)، مراتع با پوشش فقیر، مراتع با پوشش متوسط، مراتع با پوشش خوب، کوه، پوشش گیاهی اطراف تالاب، کشت دیم و برای سال 2009 یک طبقه تحت عنوان جنگل دست کاشت اضافه گردید چرا که قسمتی از اراضی به این کاربری تبدیل شده بود. با استفاده از تصاویر ماهوارهای مذکور ترکیب باندیٌ مناسب با استفاده از روش کروستا مشخص گردید و هم چنین با استفاده از نقاط برداشت شده ×از منطقه با استفاده از سیستم موقعیت یابی جهانیٍ در نهایت طبقه بندی مناسب به دست آمد.(شکل (2
Composite -1
Global Position System(GPS) - 2
3
شکل -2 نقشه طبقه بندی اراضی(سمت راست:-2009 سمت چپ: (2003
سپس با استفاده از نرم افزار FRAGSTATS 3.3 متریکهای سیمای سرزمین بدست آمد. که برای این مطالعه متریک-هایی که استفاده شد شامل: درصد لنداسکیپ1، تعداد لکه2، تراکم لکه3، شاخص بزرگترین لکه4، کل حاشیه5 و تراکم حاشیه6 است.
نحوه محاسبه و بازهی هر کدام از این متریکها در جدول زیر ذکر گردیده است.(جدول (1
نمایههای سیمای نحوه محاسبه بازه واحد
سرزمین 0>x≤100
)PLANDدرصد مجموع مساحت درصد
لنداسکیپ) لکه به مساحت کل x≥1 __
)NPتعداد لکه) تعداد لکهها در
)PDتراکم لکه) لنداسکیپ X<0
تعداد لکه به تعداد بر هکتار
)percentage of landscape( PLAND- 1
)number of patches(NP - 2
) patch density(PD - 3
) largest patch index(LPI - 4
)total edge(TE - 5
)edge density(ED - 6
4
)LPIشاخص مساحت کل 0>x≤100
مساحت بزرگترین درصد
بزرگترین لکه) لکه به مساحت کل X≥0
)TEکل حاشیه) مجموع کل حاشیه متر
)EDتراکم حاشیه) کل حاشیه به X≥0 متر بر هکتار
مساحت کل
جدول-1 متریکهای سیمای سرزمین
بحث و یافتهها
همانگونه که در شکل 2 ملاحظه میشود، تغییرات دو کاربری کشاورزی و آب به طور واضحی مشخص است. که میزان آب در اطراف تالاب از سال 2003 تا 2009 کاهش یافته و عقب نشینی کرده است و در عین حال کاربری کشاورزی در اطراف تالاب زیاد شده است. چگونگی تغییرات کاربری اراضی بر اساس درصد و مساحت(هکتار) در جدول زیر مشخص شده است.(جدول (2
طبقات هکتار درصد
کشاورزی 251.5 17.1
آب 246.4 17.25
سازههای بشری 78.6 34.71
مراتع بدون پوشش 137.1 22.08
مراتع با پوشش متوسط 471.6 18.25
مراتع با پوشش خوب 1444.9 43.09
کوه 696.4 73.78
پوشش اطراف تالاب 21.7 23.63
کشت دیم 1248.7 82.3
جدول -2 چگونگی تغییرات کاربری اراضی از سال 2003-2009
با توجه با اطلاعات جدول و نمودار هر کدام از کاربریها در طی این دورهی 6 ساله( (2003- 2009 تغییراتی را داشته است. به عنوان مثال حدود %17 از اراضی کشاورزی به کاربریهای دیگر تبدیل شده است. با توجه به جدول بیشترین تغییر مربوط به کشت دیم میباشد که در ارتباط با کشت دیم بخشی به جنگل دست کاشت تبدیل شده و مابقی به کاربریهای دیگر . لازم به ذکر است که این اطلاعات از طریق نرم افزار1 مربوطه و تحت عنوان آشکارسازی تغییرات2 صورت گرفت.
الگوی مکانی سیمای سرزمین
ENVI - 1
change detection - 2
5
در این تحقیق با استفاده از نرم افزار1 مربوطه برای هر کدام از سالهای 2003 و 2009 در سطح کلاس2 متریکهای سیمای سرزمین بدست آمد که در جدول زیر مشخص گردیده است.(جدول .(3
)%(PLAND NP )n/ha(PD )%(LPI )m(TE(*105) )m/ha(ED
طبقات 2003 2009 2003 2009 2003 2009 2003 2009 2003 2009 2003 2009
کشاورزی 12 15.4 109 148 0.9 1.2 8.1 12.1 2.04 2.70 16.6 22.0
آب 11.7 9.7 2 1 0.02 0.01 11.7 9.7 0.30 0.30 2.2 2.2
سازه های 1.9 4.2 238 455 1.9 3.7 0.4 0.7 1.03 2.18 8.4 17.8
بشری
مراتع با 12.8 11.8 505 548 4.1 4.5 5.3 3.2 3.40 3.54 27.9 29.0
پوشش فقیر
مراتع با 21.1 35.1 641 521 5.2 4.3 7.2 23.6 5.90 7.52 48.3 61.5
پوشش
متوسط
مراتع با 27.4 19.6 464 456 3.8 3.7 8.6 5.4 6.18 4.9 87 50.5 39.9
پوشش
خوب
پوشش 0.8 0.7 48 16 0.4 0.1 0.6 0.7 0.20 0.12 1.8 1.0
اطراف تالاب
کشت دیم 12.4 2.8 266 150 2.2 1.2 5.3 0.4 2.73 0.97 22.3 7.9
جنگل دست 0 0.7 0 62 0 0.5 0 0.4 0 0.25 0 2.0
کاشت
جدول-3 پارامترهای بدست آمده از سیمای سرزمین
همانطور که در اطلاعات جدول مشاهده میشود تمامی متریکها برای کشاورزی و سازههای بشری افزایش داشته است در حالی که برای کاربری آب، پوشش اطراف تالاب و کشت دیم کاهش داشته است. تعداد لکهها به مقدار قابل ملاحظهای در کاربری کشاورزی و سازه های بشری افزایش داشته که در کاربری کشاورزی از سال 2003 که 109 بوده به 148 در سال
FRAGSTATS 3.3 -1
class -2
6
2009 رسیده و این نشان میدهد که میزان زمینهای کشاورزی در طی این دوره افزایش داشته است. در کاربری سازههای بشری هم از سال 2003 که 238 بوده به 455 در سال 2009 رسیده است. (نمودار1 و (2
نمودار-1 تغییرات شاخص بزرگترین لکه (LPI) در کاربریها بین سالهای 2003 و 2009
نمودار-2 تغییرات درصد کاربری اراضی از سال 2003 تا 2009
7
نتیجه گیری
در این مطالعه با استفاده از متریکهای سیمای سرزمین تغییرات الگوی مکانی در محدوده تالاب بررسی شد و نتایج نشان داد که در هر کدام از کاربریها یک سری تغییرات رخ داده است. کاهش شاخص بزرگترین لکه در کاربری آب نشان دهندهی از بین رفتن حجم زیادی از آب تالاب میباشد. که از سال 2003 تا 2009، 17. 25 درصد از مساحت آب تغییر داشته و به سایر کاربریها تبدیل شده است. اینکه آب کم شده، خود میتواند خطری برای آبزیان و ماهیها و از جمله ماهی گورخری که خاص این تالاب میباشد، باشد. همچنین میتواند تاثیراتی بر روی پرندگان آبزی و کنار آبزی در این تالاب و تغییر مهاجرت آنها به تالاب داشته باشد. شاخص بزرگترین لکه در اراضی کشاورزی زیاد شده ( از 8.1 درصد در سال 2003 به 12.1 درصد در سال 2009 رسیده) که نشان دهندهی افزایش فعالیت کشاورزی میباشد، در مورد افزایش زمینهای کشاورزی و سازههای بشری هم نگرانیهایی وجود دارد، از جمله این تاثیرات: آلودگی آب ناشی از پساب کشاورزی و یا ساختمانهای اطراف تالاب و در نتیجه تاثیر بر موجودات و گیاهان داخل و اطراف تالاب میباشد، زباله های زیادی که حجم آن هم کم نیست کم و بیش در اطراف تالاب مشاهده میشود که ناشی از دسترسی هر چه بیشتر و ساخت وساز ویلا در اطراف تالاب میباشد. تغییر دیگری که میتوان راجع به آن صحبت کرد در مورد مراتع با پوشش خوب است که آن هم به دلیل رفت و آمد زیاد دام و حضور عشایر در محل رفته رفته رو به کاهش است و از اطلاعات جدول هم میتوان به این موضوع پی برد که از 8.6 درصد در سال 2003 به 5.4 درصد در سال 2009 رسیده است. بنابراین بایستی اقدامات حفاظتی جهت بهبود شرایط تالاب صورت بگیرد چرا که این تالاب به عنوان تالابی بینالمللی تعریف شده است. پیشنهاد میشود که برای بهبود شرایط در درجه اول اطلاع رسانی به خوبی صورت پذیرد تا مردم به تالاب به چشم منطقهای مرده و بی سود نگاه نکنند و در حفاظت از آن سهم داشته باشند.
قدردانی
با تشکر فراوان از جناب آقای دکتر پورمنافی، سرکار خانم فاطمه باطنی، اداره آبخیزداری و محیط زیست استان چهار محال و بختیاری.
مراجع
(1 گودرزی، افشین و دیگران. 1373، طرح مطالعاتی اکولوژیکی تالاب چغاخور، سازمان حفاظت محیط زیست چهار محال و بختیاری (2 رمضانی دهنوی، بهروز . 1376 ، تالاب چغاخور( پروژه کارشناسی گروه محیط زیست شناسی)، دانشگاه تهران (3 گروه مطالعاتی هامون. 1363، هوا واقلیم، طرح جامع توسعه چهار محال و بختیاری، سازمان برنامه و بودجه
(4 گروه مطالعاتی هامون. 1363، کشاورزی و دامداری، طرح جامع توسعه چهار محال و بختیاری، سازمان برنامه و بودجه (5 سازمان برنامه و بودجه استان چهار محال و بختیاری. 1377، گزارش اجتماعی- اقتصادی
(6 صفیان بلداجی، پروین. 1377، ارزیابی بخشی از حوزه آبخیز تالاب چغاخور با هدف مشخص شدن مناطق دارای قابلیت تفرج(پروژه کارشناسی)
(7 راستی، فریدون . کبیری، نصرت االله. نظریان دهکردی، علیرضا. 1374، نگاهی به گذشته و حال تالاب چغاخور، محیط زیست چهار محال و بختیاری
(8 صائمی، ایمان. 1387، طرح مطالعه تالاب چغاخور( تهیه نقشه مدل رقومی (EC، ( پروژه کارشناسی) (9 طبابائی، طیبه . 1383، طرح مطالعه تالاب چغاخور( تهیه نقشه مدل رقومی ارتفاع)، ( پروژه کارشناسی) (10 تشکر، شهلا. 1383، طرح مطالعه تالاب چغاخور( تهیه نقشه رقومی (PH، ( پروژه کارشناسی)
8
.تسیز طیحم تظافح نامزاس تاراشتنا ،تسیز طیحم یملع همانلصف ،مکی و تسب نرق رد اهبلاات ،1378 .زورهب ،دار یزورهب (11 28 هرامش
12) Samuel, C. Kevin, M.andMaile, N. 2008. Parsimony in landscape metrics: Strength, universality and consistency. ecological indicators. 8. Pg: 691–703
13) Ambika, G. Edward, W. Ganesh, Sh. and Michael, Z. 2003. Land use dynamics and landscape change patternin a mountain watershed in Nepal. Agriculture, Ecosystems and Environment 99. Pg: 83–96
14) Heyman, U., Ryding, S. O. and Forsberg, C., 1984: Frequency distributions of water- quality variables - relationships between mean and maximum values, water research, Vol 18, No., pp . 787- 94
15) Aminu, M. 2007. A Geographic Information System (GIS) and Multi-criteria Analysis for Sustainable Tourism Planning. Master of Science Thesis, University Technology Malaysia, 156p.
16) Asadolahi, Z. 2010. Environmental Management Planning of Choghakhor Wetland for Conservation andRecreation by Spatial Multi Criteria Evaluation (SMCE). Master of Environmental Science Thesis, Faculty
of Natural Resources, University of Tehran, Karaj 14.
17) Kiabi, B., H. Madjnonian, H.G. Meygoni and J. Mansori. 2004. Criteria for Assessing the Conservational Status of Iranian Wetlands. Environ. Stud., 33: 74-89. (in Persian).
18) Majnounian, H. 2000. Protected Areas of Iran. Department of the Environment of Iran Press, 742p. (in Persian)
19) Mafi, Gh.D. and N. Yarali. 2010. Recreational Valuation of International Choghakhor Wetland by Means of Cost Benefit Method, Environ. Stud. 50: 45-54. (in Persian)
20) Makhdoum, F.M. 2002. Fundamental of Land Use Planning. University of Tehran Press, 289p. (in Persian)
21) Malczewski, J. 1999. GIS and Multicriteria Decision Analysis. John Wiley and Sons, New York, 408p.
22) - Nouri, H. and A.A. Norouzi. 2007. Environmental Capability Evaluation of Choghakhor Township for Tourism Development. Research Journal of Esfahan University, 1: 13-29. (in Persian)
23) Ramsar Convention Secretariat. 2007. Ramsar Handbooks for the Wise Use of Wetlands. 3rd edn, Ramsar Convention Secretariat: Gland, Switzerland, 114p.
24) Turner, R.K., J.C.M. Vanden Bergh, T. Soderqvist, A. Barendregt, J. van der Straaten. E. Maltby and E.C.van Ierland. 2000. Ecological- economic Analysis of Wetland: Scientific Integration for Management and Policy. Ecological Economics, 35: 7-23.
