بخشی از مقاله
چکیده
رخداد واقعه منا در سال 1394 ه .ش، که به کشته شدن شمار زیادی از زائران بیتاالله الحرام منجر شد، به عنوان یک فرامتن تاریخی مورد توجه شاعران ایران قرار گرفت و به شکلگیری زیرجریانی نو در سوگسرایی معاصر انجامید. مجموعهای از این آثار با عنوان منا منهای بسیاران به همت انتشارات شهرستان ادب منتشر شد. بسامد غزل در میان سرودهها، زمینه انجام پژوهشی پیرامون رابطه تناظری سطوح متنی آن با فرامتن تاریخی منا فراهم آورد. بر این اساس سوگسرودهای منا در قالب غزل در سه سطح »موسیقایی، بلاغی - بلاغت سنتی - وانگارهای« مورد بررسی قرار گرفت.
برآیند بررسیهای متنی نشان می-دهد این غزلها، آثاری معناگرا و فرامتنمحورند و سطوح سهگانه آن در ارتباطی متقابل، بر انتقال صریح و روشن پیام به خواننده تمرکز دارند؛ به این صورت که دو سطح موسیقایی و بلاغی آن، با استفاده از ابزارهایی چون تلمیح به واقعه عاشورا، دوری از آرایههای لفظی، بسامد جملات امری با اغراض ثانوی اظهار تأسف و اندوه و نیز بیان استعاری و تخییلی محدود؛ در راستای انگاره اصلی شکل گرفتهاندکه همان اِخبار و توصیف واقعه منا و پیامدهای آن است. زیرانگارههای دیگری نیز چون »تقدیس کشتهشدگان«، »تقریب محتوایی با واقعه کربلا« و »توبیخ و تهدید دست اندرکاران واقعه منا« در مضمونپردازی و برقراری ارتباط میان متن و فرامتن مورد استفاده شاعران قرار گرفتهاند.
.1مقدمه
واقعه منا در سال 1394 ه . ش، یکی از معدود فرامتنهای تاریخی در دهه اخیر جامعه اسلامی است که بازتاب وسیعی در ادبیات معاصر ایران داشته، تا آنجا که به شکلگیری زیرشاخهای نو، در سوگسرایی معاصر انجامیده است. با گذشت حدود یکسال از این رویداد، اشعار بسیاری در این زمینه سروده شد که گزینهای از آن شامل 165 اثر در کتابی با عنوان منا منهای بسیاران - 1395 - به چاپ رسید. این فراوانی زمینه پژوهشی ادبی و متنمحور را در این زمینه فراهم آورده است. در این پژوهش به بررسی و تحلیل متنی مجموعه مذکور، به عنوان تنها منبع چاپی سوگسرودهای منا، و با تکیه بر قالب غزل - دارای بیشترین بسامد - پرداخته میشود و هدف از آن استخراج ویژگیهای متنی در سه سطح موسیقایی، بلاغی - بلاغت سنتی - و انگارهای1و کشف ارتباط تناظری آنهاست. سطوح مذکور دربرگیرنده موارد زیر است:
الف سطح موسیقایی شامل لایههای چهارگانه موسیقی کناری، بیرونی، داخلی و معنوی؛
ب سطح بلاغی شامل مباحث بدیع، بیان، معانی و مقولههای کارکرد بلاغی پارهای از مباحث دستوری؛
ج سطح انگارهای شامل زمینههای معنایی عاطفی و پسزمینههای فکری فلسفی آثار.
استفاده از نمودار و نمایه نیز برگرفته از رویکرد جدید الگوهای فشردهسازی در تاریخ ادبی است که در نتیجهگیری ذهنی خواننده مؤثرند.
.1,1پیشینه
با سیری در مواضع پژوهشی شعر معاصر، پیشینهای مستقل و مرتبط با بررسی متنی سوگسرایی یافت نمیشود. تنها در بخشی از بررسیهای انجام شده پیرامون ادبیات پایداری، به سوگسرایی در شعر دفاع مقدس و ویژگیهای متنی آن اشاره شده است. از آن جملهاند: نقد و تحلیل شعر دفاع مقدس از منوچهر اکبری، شکوه شقایق از ضیاءالدین ترابی، دو کتاب ادبیات دفاع مقدس و نقد و بررسی ادبیات منظوم دفاع مقدس از محمدرضا سنگری، بررسی شعر دفاع مقدس از علی مکارمینیا، شعر مقاومت و دفاع مقدس از افسانه شیرشاهی، آشنایی با ادبیات دفاع مقدس از محمدحسین صنعتی و مانند آنها.
در این باره مقالهای نیز با عنوان »بازتاب فرامتن تاریخی در سوگسرودهای دفاع مقدس« از سپیده یگانه، مهین پناهی و مهدی نیک-منش در دست است که علاوه بر بررسی سطوح متنی آثار، به ارتباط تناظری متن و فرامتن نیز میپردازد. مقالات دیگری نیز به بررسی یک مفهوم در سوگسرودهای معاصر پرداختهاند و یا ضمن تحلیل محتوایی، اشارهای به رثا داشتهاند: »بررسی عنصر حسرت در اندوهیادهای شاعران معاصر« از یداالله جلالی پندری، محمدکاظم کهدویی و مژگان میرحسینی و مقاله »شعر و شعور در آیینه: بررسی تأثیر انقلاب اسلامی بر شعر فارسی« از محمود مهرآوران.
اگرچه نوپایی سوگسرودهای منا، به عنوان یک زیرجریان نوظهور در سوگسرایی معاصر، دلیلی بر عدم وجود پیشینه پژوهشی آن به حساب میآید اما کثرت سرودهها، ارائه پژوهشی با عنوان »تحلیل و بررسی سوگسرودهای واقعه منا« را ضروری مینماید.
.2بحث اصلی
رثا در لغت به معنی »مردهستایی و گریه کردن بر مرده و ذکر نیکیهای او، همچنین شعر گفتن در باب مرده با اظهار تأسف است و مرثیه نیز نوعی شعر است که به یاد مرده و در ذکر محاسن او و تأسف از مرگ وی سروده میشود
سوگسرایی - رثا - یکی از زیرشاخههای شعر غنایی است که رویکرد انگارهای آن بر مبنای بیان احساسات و عواطف سراینده شکل میگیرد. رثا در شعر عرب و ادبیات اروپایی نیز وجود دارد. اعراب از دوران جاهلیت به رثا و مفاخره بیش از دیگر انواع توجه داشتند؛ در اروپا نیز سوگسرایی به زیرشاخههایی تقسیم میشود.3 مرثیه در شعر فارسی دارای قالبهای متنوعی است که عبارتند از قصیده، قطعه، ترجیعبند، ترکیببند، غزل، مثنوی، رباعی و دوبیتی. گستره سوگسرایی از نخستین دوران شعر فارسی - دوران رودکی - آغاز میشود و به دوران معاصر میرسد.
سوگسرایی به عنوان یک زیرشاخه، از معنای لغوی خود فراتر رفته و دارای دو محور انگارهای است: مرگ افراد خاص - پادشاه، وزیر، رجال علم و ادب، ائمه دین بهویژه امام حسین - ع - ، نزدیکان و آشنایان و حتی خود سراینده - و بیان آلام و مصائب من فردی و اجتماعی - شامل فقدان و تباهی ارزشها، گذشت ایام جوانی، زوال دوره مجد و... - .5 بر این اساس سوگسرایی با عناصر فرامتنی - - context، بهویژه اندیشگی و تاریخی، در پیوند است و در یک فضای ارتباطی تناظری با آن-ها، با اوج و فرودها و رویکردهای متفاوت روبهرو میشود.
منظور از فرامتن »مجموعه سازههایی است که گرچه بیرون از متن قرار دارند اما پیوسته با آن در تعامل هستند و مهمترین آنها عبارتند از رسانهها، ارتباط با ملل دیگر، آحاد انسانی، ایدئولوژی، قدرت سیاسی، اقتصاد، حوادث تاریخی و محیط جغرافیایی.
به عبارت دیگر فرامتن عبارت است از آنچه بیرون متن است اما بر متن تأثیر دارد. این تأثیر و رابطه میان متن و فرامتن، رابطهای علی و معلولی نیست بلکه بر مبنای نسبتی تناظری است. در این رابطه دو وضعیت توصیف میشود که با »نظر« به یکدیگر شکل میگیرند و رشد میکنند. »به این ترتیب، ضمن اینکه هر یک بهطور مستقل رشد درونی خود را دارند، تحت تأثیر یکدیگر قرار گرفته، بینشان رابطه تأثیر و تأثر متقابل برقرار میگردد بر این اساس سوگسرایی جریانی فرامتنمحور ارزیابی میشود زیرا زمینه سرایش آن رویداد یک فرامتن تاریخی است
