بخشی از مقاله
چکیده
امیرنجمالدین حسنبن علاء سجزي دهلوي از شاعران بزرگ پارسیگوي هندوستان در قرن هفتم و هشتم هجري و هممقام، دوست، معاشر و مصاحب امیر خسرو دهلوي است. تخلص او در اشعارش »حسن« بوده و در غالب غزلها تکرار شده است. مولدش را همه تذکره نویسان دهلی نوشتهاند ولی او خود مولدش را بدایون و منشأش را دهلی معرفی کرده است. او حنفی مذهب و از مریدان شیخ نظامالدین اولیاست. امیر حسن بعد از امیر خسرو بزرگترین شاعر هندوستان در دو قرن هفتم و هشتم، و یکی از شاعران خوب فارسی زبان است. کلامش ساده و روان و در این شیوه پیرو سعدي است و به همین خاطر است که او را سعدي هندوستان نامیدهاند و چنانکه جامی در بهارستان میگوید وي را در غزل طریق خاصی است.
از اینرو در این مقاله، براي نشان دادن اینطریق» خاص« او در غزل، پنجاه غزل از وي از منظر سبکشناسی و در سه سطح زبانی، ادبی و فکري مورد بررسی قرار گرفته است و در هر سه بخش بعد از توضیحات، نمونههاي دقیق و مصادیق هرکدام آورده شده است. آنگاه به برجستگیها و نوآوريهاي سبک او در هر سه سطح اشاره شده است و نتایج به دست آمده بیان گردیده استتا در پایان بتوانیم به سؤالهایی از قبیلِ: مضامین حاکم بر غزلهاي حسن دهلویکدام است؟ صناعات ادبی به کار رفته در غزلهاي او کدام است و کدام یک از بسامد بیشتري نسبت به سایر صناعات ادبی برخوردار است؟ و... پاسخی استوار دهیم و بهویژه اینکه بتوانیم ویژگیهاي مهم شعري او و نوآوریهایش را نشان دهیم.
برخی از نتایج این مقاله حاکی است که در پنجاه غزل بررسی شده، نوآوري شاعر در سطح زبانی بیشتر در موسیقی کناري و قافیه و ردیف است؛ ردیف هاي نویی چون: بسیاري، گرفت و گذاشت، آماده یافته است و ... . مورد برجسته در سطح ادبی مربوط به خلاقیت شعري و تصاویر و مضمون هاي ذهنی جدید است؛ و در سطح فکري، مضمون عاشقانه بر بیشتر غزلها حکمفرماست. به طور که نوآوري هاي حسن در حوزة مضمونآفرینی و ابداع واژهها و ترکیبات نو است. با آمارهاي دقیق و تحلیلهاي مبتنی بر آن، زمینهاي براي آشنایی با سبک و طرز غزل حسن دهلوي ارائه دادهایم.
-1 مقدمه نجمالدین حسن معروف به خواجه حسن و امیر حسن پسر علاء سجزي بوده و در حدود سال650 ق
دیده به جهان گشوده است. بسیاري از معاصرین حسن بر این عقیدهاند که وي پس از پنجاه سالگی به شعر و خصوصاً تصوف روي آورده است ولی با توجه به اینکه آگاهی وي از علوم و فنون دورة خود بسیار زیاد است و امکان کسب آن جز در جوانی ناممکن است و همچنین قصایدي در مدح سلطان غیاثالدین بلبن دارد که ایشان تا سال 686ق در صدر سلطنت بوده، بنابراین اگر حسن حتّی در آخرین سال سلطنتش وي را ستوده باشد، در آن زمان حدود سی و پنج سال بیش نداشته استو از اینروي این قول از برخی معاصران او بعید به نظر میرسد. حسن دهلوي را »طوطی هند« خواندهاند و بر اثر پیروي از سبک سعدي به او »سعدي هندوستان« نیز لقب دادهاند. از قرن هشتم تا کنون تمام صاحبنظران از وي به بزرگی یاد کردهاند و علامه شبلی نعمانی در کتاب »شعرالعجم« میگوید که حسن بر صنف غزل منت بسیار نهاده است و او خود در ستایش هنرش میگوید:
»مجموع اشعار دیوان امیرحسن دهلوي متجاوز از نه هزار بیت و شامل قصاید، غزلها و ترجیعات و ترکیبات و رباعیات و مثنویات است. از بدایع کارهاي حسن یکی این است که بعضی از مدایح خود را به صورت مثنويهاي کوتاه در بحرهاي مختلف ساخته است. امیر حسن بعد از دوست خود امیر خسرو، بزرگترین شاعر هندوستان در قرن هفتم و هشتم و یکی از شاعران خوب فارسی زبان است و اهمیت و شهرت وي در غزلسرایی اوست. غزلهاي او حاوي مضامین دقیق بسیاریست در الفاظ سادهي روان و او درین شیوه پیرو سعدي است. - «صفا، - 825- 826 :1366 تربیت امیر حسن در اواخر عهد سلاطین شمسیه و بلبانیه انجام گرفت.
در این دوره بود که بر اثر حملهي مغول عدهي کثیري از دانشمندان و عالمان دین و صوفیان و ادیبان و شاعران ایرانی نژاد به شمال هندوستان پناهنده شدند و در غالب شهرهاي آبادان آن نواحی سکونت گزیدند. این گروه و فرزندان و نبیرگان آنان ناشران واقعی زبان و ادب فارسی و فرهنگ اسلامی ایران در هندوستان شدند و در قرن هفتم و هشتم حوزهي با رونق تصوف و ادب ایرانی را در هند به وجود آوردند. در چنین دورهي درخشانی از عهد استیلاي ادب و فرهنگ ایرانی در هندوستان است که دو شاعر جلیلالقدر مانند امیر حسن دهلوي و امیر خسرو دهلوي تربیت شدند و هر دو آثار ارزندهاي از خود به یادگار گذاشتند.
- همان: - 820 در این مقاله پنجاه غزلِ اول از غزلهاي حسن دهلوي، از منظر سبکشناسی و در سه سطح زبانی، ادبی و فکري، مورد بررسی قرار گرفته است و نتایج دقیق و تحلیلهاي مبتنی بر آن ارائه شده است تا به سبک خاص دهلوي در غزلهایش که معنا را فداي لفظ نمیسازد پی ببریم. حسن با الفاظ ساده در پی انتقال معناي دلخواه است، از اینرو غزلهایش اگرچه در نگاه اول آسان مینماید ولی دریافت مقصود شاعر نیاز به تأمل و دقت فراوان دارد.
در مورد حسن دهلوي کتاب مستقلی تألیف نشده است و براي آگاهی از زندگینامه و آثار حسن میتوان به جلد سوم کتاب »تاریخ ادبیات در ایران« از ذبیحاالله صفاو مقدمهي دیوانش به اهتمام قلیچ خانی و بهشتی مراجعه کرد. از جمله مقالاتی که در این زمینه کار شده است میتوان به مقاله »حسن دهلوي« نوشته غلام سرور که در آن به طور مختصر به زندگینامه او اشاره شده است و مقالهي »نگاهی بر آثار حسن دهلوي سجزي و تأثیر سعدي هندوستان بر حافظ« نوشتهي حمید رضا قلیچ خانی که با نگاهی مختصر به آثار حسن، در چند سطر به تأثیر حسن بر حافظ میپردازد اشاره کرد.
از دیگر مقالات میتوان از مقالهي »سعدي شیراز و سعدي هند« از عبداالله واثق عباسی نام برد که به مقایسهي این دو شاعر میپردازد و در نهایت به این نتیجه رسدمی که در شعر هیچ یک از شاعران تا این اندازه شباهت وجود ندارد و امیر حسن از مقلّدان موفق سعدي است. اما تا جایی که ما بررسی کردهایم، تاکنون در مورد سبکشناسی آثار حسن دهلوي کاري صورت نگرفته است و چنین ضرورتی موجب نوشتنِ چنین مقالهاي شد تا با نگاهی سبکشناسانه به بخشی از غزلهاي دهلوي، به بررسی اندیشهي او بپردازیم.
-2 بحث
-1-2مختصات زبانی -1-1-2 سطح آوایی: به سطح آوایی میتوان سطح موسیقیایی متن نیز گفت زیرا در این مرحله متن را به لحاظ ابزار موسیقیآفرین بررسی میکنیم. - شمیسا، - 153 : 1373 1-1-1-2موسیقی- بیرونی - وزن - : دهلوي در سرودن پنجاه غزلِ اول که مورد بررسی ما قرار گرفته است، از سیزده وزن بهره گرفته است. این تنوعطلبی در انتخاب وزنها، نشان دهندة تسلط او بر اوزان شعر فارسی است و از روحیه تنوع جوییِ وي حکایت دارد.
از پنجاه غزل تنها یازده مورد، وزن سالم دارند. وزن یک غزل از تکرار »فعلاتن« و وزن چهارده غزل از تکرار»فاعلاتن« به وجود آمده است که هر دو وزنی سنگین و غمگین است و ده غزل در وزن»مفعول فاعلات مفاعیل فاعلن« سروده شده است که آن نیز وزنی سنگین و ناشاد است. در کنار این اوزان سنگین و غمگین، میتوان به اوزان شاد و تند مانند»مفعول مفاعلن فعولن«که مناسب مفاهیم عاشقانه است، و وزنی که از تکرار »مفاعیلن«به وجود آمده است،و وزنی آرام و دلنشین و مناسب مضامین آرامبخش و عاشقانه است، اشاره کرد. در بررسی غزلهاي امیر حسن این نتیجه حاصل شد که بیشتر غزلها وزنِ سنگینی دارند که این امر حاکی از سوز عاشقانه و غمِهجران و فراق است. بیشترین بسامد اوزان غزلهاي بررسی شدهي دهلوي متعلق به بحر رمل است که 15 بار آن را به کار برده است. این بحر عروضی 30 درصد از وزنها را به خود اختصاص داده است.
