بخشی از مقاله
چکیده
قالب غزل وسیعترین عرصه برای بیان ارزشها، باورها، عواطف و احساسات شاعران دفاع مقدس است که ذیل شاخه کلی غزل معاصر دورههای تحول را از غزل »کلاسیک« به »نئوکلاسیک« و سپس »غزل نو« پشت سرگذاشته و شاخصههای هر یک را به وضوح در خود آشکار ساختهاست. یکی از این شاخصهها روایتگری در غزل و شخصیتپردازی است. آفرینش شخصیتهایی با هویت تاریخی و اجتماعی مانند: رزمنده، شهید، مادر، همسر و فرزند شهید و... که در آثار بسیاری، محور مضمونآفرینی و تصویرسازی بر مدار آنها چرخیده-است.
یکی از این شخصیتها که با فاصله گرفتن جریان شعر دفاع مقدس از مبدأ خود، مورد توجه شاعران قرار گرفت، شخصیت جانباز است. این شخصیت به عنوان یک واقعیت تاریخی و اجتماعی در غزل دفاع مقدس نمود یافت و دستمایهی مضمونسازیهای بدیع در جریان شعری پس از جنگ شد که با گذر زمان و توجه بیشتر شاعران به پیامدهای اجتماعی جنگ، از حضوری پررنگتر نسبت به دیگر شخصیتها برخوردار شد.
شخصیت جانباز در غزل با استفاده از دو شیوه غیرمستقیم و التقاطی و چهار حوزه معنایی پردازش میشود: الف- قرابت نمادین شخصیت جانباز با واقعه و شخصیتهای عاشورایی ب- توصیف وضعیت جسمی و روحی جانباز ج- توصیف ابعاد شخصیتی جانباز در تعامل با خانواده و اجتماع د- استفاده از دایره واژگانی مرتبط با حوزه معنایی جانباز که در این پژوهش نحوهی مضمونآفرینی و ویژگیهای هر یک از آنها به تفصیل بیان میشود. لازم به ذکر است که در سالهای اخیر، گاهی پرداختن به شخصیت جانباز در شعر، مقدمهای است برای سرودن اعتراضگونههایی که بیانگر نگرانی شاعران نسبت به از یاد رفتن آرمانهای امام - ره - و شهدا در جامعه است.
.1 مقدمه
.1.1پرسشهای پژوهش
1.1.1. شخصیتپردازی در غزل دفاع مقدس چه جایگاهی دارد؟
1.1.2. از چه شیوههای شخصیتپردازی در غزل دفاع مقدس استفاده شدهاست؟
1.1.3. شخصیتپردازی جانباز در غزل دفاع مقدس چگونه است؟
.2.1 فرضیات پژوهش
1.2.1. شخصیتپردازی یکی از شگردهای روایتگری در غزلهای دفاع مقدس است که در پی قرابت آن به مکتب رئالیسم در قالب غزل جایگاهی برجسته یافتهاست.
1.2.2. شیوه شخصیتپردازی غیرمستقیم و التقاطی بیشترین بسامد را در غزل دفاع مقدس دارد.
1.2.3. جانباز یکی از شخصیتهای اصلی در غزلهای دو دهه اخیر است. این شخصیت ایستا و از شخصیت-های نوعی - تیپیکال - محسوب میشود که به مدد دو شیوه شخصیتپردازی غیرمستقیم و التقاطی ابعاد جسمانی و روحی وی در غزل توصیف میشود.
.3.1 پیشینه پژوهش
جریان شعری دفاع مقدس یکی از حوزههای مطالعاتی در پژوهشهای ادبیات معاصر است. سیر تکوینی ادبیات پایداری و دفاع مقدس، ویژگیهای سبکی، بررسی قالبها و مضامین شعر دفاع مقدس محور پژوهشهای بسیاری است. از آن جمله است: دو کتاب نقد و بررسی ادبیات منظوم دفاع مقدس و ادبیات دفاع مقدس از محمدرضا سنگری 1385 - ، تهران: پالیزان، چ2 و 1390، تهران: صریر - ، بررسی شعر دفاع مقدس ، آشنایی با ادبیات دفاع مقدس و مانند آنها. بخشی دیگر، پژوهشهای جریانشناسی شعر معاصر است که از منظر جریانشناسی به شعر دفاع مقدس میپردازد: جویبار لحظهها ، گونههای نوآوری در شعر معاصر ایران و مانند آنها. بررسی کارنامه پژوهشی شعر دفاع مقدس آشکار میسازد که ابعاد شخصیت جانباز و شیوههای پردازش آن در غزل دفاع مقدس که یکی از قالبهای اصلی شعر دفاع مقدس است، مورد تحلیل و بررسی قرار نگرفته است و بدین ترتیب انجام پژوهشی مستقل با عنوان »سیمای جانباز در غزل دفاع مقدس« ضروری مینماید.
.2 جانباز
در لغتنامه دهخدا ذیل واژه جانباز آمده است: »کسی که با جان خود بازی میکند و آن را در معرض خطر اندازد. « اما از این تعریف کلی تا تعریفی که پس از انقلاب اسلامی و در دوران هشت سال دفاع مقدس از جانباز به زبان فارسی و فرهنگ معاصر اضافه شد؛ فاصله بسیاری است. طبق آییننامه »اجرایی درصد جانبازان« در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران »جانباز، عنوان ایثارگرانی است که در جریان تکوین و شکوفایی انقلاب اسلامی، طول جنگ تحمیلی و حفظ و حراست از دستاوردهای ارزشمند آن از تعرض و تجاوز عوامل داخلی و خارجی و یا هر گونه حوادث مستقیم ناشی از آن، به اختلالات و نقصانهای عارضی جسمی و روانی دچار شده و در نتیجه روند زندگی فردی و اجتماعی با محدودیتهایی مواجه میباشند و به منظور حمایت از استمرار حرکت حماسی فرهنگی و عقیدتی آنان و جبران محدودیتهای ناشی از نقصانها و اختلالات عارضی تحت پوشش بنیاد قرار گرفته و یا میگیرند« - معاونت آموزشی دادگستری استان تهران، قانون تسهیلات استخدامی و اجتماعی جانبازان انقلاب اسلامی - . در ادبیات فارسی نیز چنین کابرد دوگانهای از واژهی »جانباز« قابل مشاهده است. جانبازی در ادبیات گذشته از اقتضائات عاشقی و سیر و سلوک عرفانی است:
ز بس رونده جانباز جان شده است ارزان به عهد عشق تو منسوخ شد گرانجانی
مولوی 1378 - ، ج - 1100 :2
خامی و سادهدلی شیوه جانبازان نیست خبری از بر آن دلبر عیار بیار
حافظ - 163 :1378 -
و نمونههایی از این دست در آثار دیگر شاعران زبان فارسی بسیار است. در شعر معاصر جانباز کلیدواژهای است با تعریفی کاملا متفاوت که بخش قابل توجهی از جریان شعری دفاع مقدس را به خود اختصاص داده-است و چگونگی پردازش آن در این پژوهش بررسی میشود.
