بخشی از مقاله
چکیده
دستیابی به اهداف هزاره توسعه از قبیل رشد اقتصادی پایدار، کاهش فقر و افزایش توسعه انسانی جزو الویتهای سیاستگذاران در اغلب کشورهاست. یکی از این اهداف، بهبود وضعیت توسعه انسانی است که بعنوان شاخصی برای مقایسه سطح رفاه استفاده میگردد. این مطالعه قصد دارد تا با استفاده از دادههای سالیانه کشورهای منتخب عضو منا درطی دوره 2011-2005 و با بکارگیری دادههای پانل پویا و برآوردگرهای روش گشتاورهای تعمیم یافته - GMM - َ عوامل موثر بر توسعه انسانی در این کشورها را با تاکید بر حجم تجارت بررسی کند.
بدین منظور متغیر مربوط به تجارت به سه صورت واردات سرانه، صادرات سرانه و تجارت سرانه در مدل لحاظ شده و سه مدل جداگانه برآورد گردیده است. نتایج حاصل از برآورد مدل با برآوردگر n GMMمرحلهای آرلانو و باند - - 1991 ُ نشانگر این است که در تمامی مدلها، تجارت تاثیر مثبت و معنادار بر توسعه انسانی دارد. بطوریکه اگر واردات سرانه، صادرات سرانه و تجارت سرانه در مدل بعنوان متغیر توضیحی در نظر گرفته شود، با افزایش 10000 دلاری این متغیرها، شاخص توسعه انسانی بترتیب 0.068، 0.075 و 0.03 واحد افزایش خواهد یافت
براساس نتایج ارائه شده، مخارج آموزشی، مخارج سرانه بهداشتی و سرمایهگذاری مستقیم خارجی نیز اثر مثبت و معنادار بر توسعه انسانی دارند.
.1 مقدمه
تا قبل از سال 1990 دیدگاه مرسوم این بود که میتوان از حجم تولید سرانه بعنوان شاخصی برای اندازهگیری و مقایسه سطح رفاه در کشورها استفاده کرد. برنامههای توسعه سازمان مللِ به رهبری محبوبالحق شاخص جدیدی بنام شاخص توسعه انسانی ّ را معرفی کردند که برخلاف شاخص قبلی علاوه بر درآمد، آموزش و بهداشت را نیز در اندازهگیری رفاه دخیل میداند. براساس این دیدگاه، افراد ثروت واقعی جامعه تلقی شده و هدف اصلی توسعه خلق و توانمندسازی محیطی است که افراد بتوانند از زندگی طولانی،کشورهایی موردنظر در این تحقیق عبارتند از: امارات متحده عربی، عربستان، یمن، ایران، عراق، بحرین، الجزایر، لیبی، مراکش، اردن ، مصر ، تونس، لبنان، مالت، عمان، قطر ، سوریه و کویت.
توام با سلامتی برخوردار باشند. از این رو، اگر چه رشد اقتصادی به عنوان ابزار توسعه مهم میباشد، اما هدف نهایی نیست. بعبارت دیگر، درآمد بالا زمانی میتواند نقش مهمی را ایفا کند که کیفیت زندگی افراد را بهبود بخشد.
با توجه به اهمیت این شاخص، هر ساله برنامههای توسعه سازمان ملل گزارش توسعه انسانی خود را ارائه کرده و ضمن پیشنهاد شاخصهای جدید، کشورها را براساس شاخص توسعه انسانی تقسیمبندی میکند. این سازمان در مطالعات متعدد، عوامل موثر بر شاخص توسعه انسانی و اهمیت تجارت در توسعه انسانی را در کشورهای متعدد نظیر اوکراین، لائوس، مولداوی و ترکمنستان بررسی کرده است.
براساس این مطالعات، بحث استاندارد برای بیان ارتباط مثبت بین تجارت و سطح توسعه انسانی بدین صورت می باشد که تجارت با افزایش درآمد، بر سطح زندگی افراد اثر گذاشته و آن را بالا میبرد. زیرا رشد درآمد به نوبه خود، فرصتهای آموزشی و مراقبتهای بهداشتی و پزشکی بهتری را موجب شده و منجر به عرضه خدمات اجتماعی مطلوبتری از طرف دولت میگردد.
میتوان اثر تجارت بر روی توسعهانسانی را به اثرات مستقیم و غیرمستقیم تقسیم کرد. اثرات مستقیم، همان افزایش درآمد ناشی از افزایش تجارت است که به نوبه خود میتواند به بهبودهای بعدی در توسعه انسانی منجر شود. اثرات غیرمستقیم نیز، از طریق گسترش تعاملات فرهنگی و گسترش تنوع کالاهای در دسترس مصرفکنندگان میباشد. تجارت انواع جدیدی از کالاها و خدمات را روانه بازارهای داخلی کشور میکند که شامل تجهیزات پزشکی و بهداشتی نیز میباشد. این عوامل سلامتی، تغذیه و طول عمر افراد یک کشور را افزایش داده و باعث بهبود شاخص توسعه انسانی آن کشور میشود
با وجود اینکه تجارت توسعه انسانی را ارتقا میدهد، میتواند مانع آن نیز بشود. بنگاهها و محصولات داخلی که به واسطه تجارت در معرض رقابت با رقبای خارجی قرار میگیرند، بویژه درکشورهای فقیر، قادر به مقاومت نخواهند بود و امرار معاش افراد شاغل در این بخشها با تهدید جدی رو به رو میشود . از سوی دیگر ، آزادسازی تجاری و گسترش تجارت، بطور قابل توجهی میتواند درآمدهای مالیاتی دولت و تعرفههای گمرکی را کاهش دهد. کاهش درآمد دولت نیز بر کیفیت و کمیت ارایه خدمات عمومی دولتی مانند آموزش، بهداشت و غیره اثرگذاشته و درکل شاخص توسعهانسانی را کاهش میدهد. همچنین گسترش تجارت و رشد سریع اقتصادی میتواند اثرات سویی بر محیط زیست داشته باشد.
از این رو، با توجه به اهمیت توسعه انسانی و اثرات بالقوه مثبت و منفی تجارت بر توسعه انسانی، میتوان این سوال را مطرح کرد که تجارت در کل میتواند چه اثری روی توسعه انسانی داشته باشد. آیا باعث بهبود آن میشود یا نه؟ در راستای پاسخگویی به این سوال، در این مقاله، 18 کشور عضو منا در دوره 2011-2005 انتخاب شده و اثر تجارت، مخارج بهداشتی و آموزشی بر توسعه انسانی در آنها مطالعه شده است. در پایان نیز مدل موردنظر با استفاده از تکنیک پانل دیتای پویا برآورد گردیده است.
.2 مبانی نظری تحقیق
در این مقاله، اثر تجارت بر توسعه انسانی از طریق حلقه واسطه رشد اقتصادی توضیح داده شده است. فرض بر این است که تجارت ابتدا منجر به رشد اقتصادی شده و رشد اقتصادی نیز به نوبه خود بهبود در توسعهانسانی را موجب خواهد شد. یکی از مولفه-های تشکیل دهنده توسعه انسانی درآمد سرانه می باشد. لذا ارتقای رشد اقتصادی منتج شده از تجارت، از این کانال میتواند بر توسعه انسانی تاثیرگذار باشد.
در ادامه سطح درآمد مطلوب افراد، اجازه دسترسی بهتر آنها را به امکانات آموزشی و بهداشتی فراهم میکند. مال هوترا - - 2005ٍ رابطه بین تجارت و توسعه انسانی را بدین گونه تشریح میکند."علاوه بر منافع مستقیم تجارت برای توسعه انسانی به شکل رشد اقتصادی، تجارت میتواند با گسترش بازارها برای کالاها و خدمات و با ایجاد درآمد ثابت برای خانوارها، انتخابات افراد را گستردهتر کند. تجارت همچنین با بهبود تواناییهای افراد منجر به ارائه نیروی کار سالمتر، آموزش دیدهتر و ماهرتر خواهد شد".
رابطه بین تجارت وتوسعه انسانی میتواند بصورت نمودار یک خلاصه شود. در اینجا سه بخش اصلی وجود دارد. تجارت، توسعه انسانی و رابطه بین این دو. زنجیره ارتباطی فرضی بدین صورت است که تجارت باعث رشد اقتصادی شده و آن هم به نوبه خود بر توسعه انسانی اثرگذار خواهد بود. توسعه انسانی نیز در ادامه باعث گسترش تجارت خواهد شد. بنابراین، براساس این نمودار یک علیت دوطرفه بین تجارت و توسعه انسانی برقرار می باشد.
نمودار :1 تجارت و توسعه انسانی
در کل می توان گفت که بدلایل زیر تجارت بر توسعه انسانی اثر مثبت دارد.
- گسترش تجارت و باز بودن تجاری صنایع داخلی را وارد عرضه رقابت با بنگاههای کارای خارجی کرده و آنها را مجبور میکند تا تولیدات کاراتر و رقابتپذیرتری را در سطح دنیا تولید کنند. گسترش تجارت هزینه نهاده های واسطه ای وارداتی را کاهش داده و باعث میشود تا کشور به تکنولوژیهای جدید در رابطه با کاهش هزینههای-تولیدی دست یابد و کیفیت کالاهای تولیدی خود را برای رقابت با سطح جهانی ارتقا دهد.
- سیاست گذاری در راستای باز بودن واردات، هزینه مصرفکنندگان را کاهش میدهد. زیرا این مصرفکنندگان هستند که بهای حمایتهای قیمتی را با کیفیت پایین محصول و قیمت بالای آن میپردازند. کاهش دادن موانع تجاری، تنوع و کیفیت تولیدات را بالا برده و قیمتها را برای مصرف کنندگان کاهش میدهد. این عامل اثر رفاهی -قوی را برای مصرف کنندگان در پی خواهد داشت
با اینکه گسترش تجارت باعث میشود تا برخی از بنگاهها در صحنه رقابت بارقبای خارجی از فرآیند تولید خارج شوند، اما بنگاههای کاراتر رشد کرده و شغلهای جدیدی را ایجاد خواهند کرد و بادسترسی به بازارهای خارجی باعث بهبود در سطح توسعه انسانی خواهند شد.
.3 مروری بر ادبیات موضوع تحقیق
در طی دهه اخیر مطالعات متعددی در رابطه با توسعه انسانی، رشد اقتصادی و تجارت انجام شده است. آریماه - 2002 - ٌ عوامل تعیینکننده تفاوت موجود در توسعه انسانی بین کشورها را مطالعه کرده و به این نتیجه میرسد که رشد اقتصادی اثر مثبت بر توسعه انسانی دارد. وی همچنین نشان میدهد که محیط اقتصاد کلان در هر کشور، عامل اساسی برای توضیح اختلافات موجود در شاخص توسعه انسانی بین کشورهاست.
