بخشی از مقاله
چکیده
اگرچه کشاورزی تامین کننده نیازهای اقتصادی و اجتماعی بسیاری است، اما تولید به روش ناپایدار، آسیبهای زیادی را به محیط زیست و سلامت افراد وارد ساخته است که این امر ضرورت توجه به پایداری کشاورزی را افزایش داده است. نظام کشت گلخانهای نیز در سالهای اخیر به واسطه استفاده کاراتر از نهادهها و عملکرد تولیدی بالاتر به شدت مورد توجه قرار گرفته است. بااینحال استفاده بی رویه از سموم و آفتکشهای شیمیایی، پایداری این نوع کشت را با تردید مواجه کرده است. از اینرو، هدف تحقیق حاضر که به روش پیمایشی انجام شده است، تحلیل پایداری نظام کشت گلخانه در استان البرز شناسایی عوامل موثر بر آن بود.
جامعه تحقیق گلخانهداران فعال استان البرز بود که با استفاده از فرمول کوکران155 نفر تعیین و به طور متناسب از شهرستانهای استان انتخاب گردید. به منظور تحلیل پایداری، شاخصهایی در ابعاد اجتماعی، اقتصادی و زیست محیطی تدوین و با استفاده از آنها، شاخص ترکیبی کل ساخته شد. نتایج نشان داد که در بعد اقتصادی؛ 45/8 درصد واحدهای مورد مطالعه ناپایدار. 30/3 درصد نسبتا پایدار و تنها 23/9 پایدار بودند. در بعد زیستمحیطی؛ 9 درصد پایدار، 28/4 درصد نسبتا پایدار و 62/6 درصد نیز ناپایدار بودهاند. در بعد اجتماعی؛ 59/4 ناپایدار، 31/6 نسبتا پایدار9درصد کاملا پایدار بودند. از لحاظ پایداری کل نیز، 57/4 درصد ناپایدار، 32/9 درصد نسبتا پایدار و 9/7 درصد در شرایط پایدار قرار داشتند. نتایج تحلیل مسیر نیز نشان داد که در مجموع 16 متغیر به صورت مستقیم و غیرمستقیم بر میزان پایداری کل تاثیر گذاشتهاند.
واژههای کلیدی: پایداری، تحلیل پایداری، نظام کشت گلخانه، شاخص پایداری، استان البرز
مقدمه
با وجود افزایشهای چشمگیر در میزان تولید کل مواد غذایی، کماکان گرسنگی در جهان امروز شایع است، بنحویکه، در اوایل قرن حاضر بیش از 800 میلیون نفر در دنیا از گرسنگی زجر میکشند و به غذای کافی دسترسی ندارند - Pretty, 2005 - ، از طرفی قسمت عمدهای از این جمعیت، در فضاهای روستایی و کشاورزی کشورهای درحال توسعه زندگی میکنند- 883 میلیون نفر در سال -2002 و غالباً هم برای معیشت خود وابسته به کشاورزی هستند . - UN, 2009 - در پنجاه سال آینده کشاورزی در سطح جهانی متحمل تغییرات فیزیکی، و اقتصادی وسیعی خواهد شد. جمعیت افزایش خواهد یافت، رشد درآمد و شهرها تقاضا را برای غذا علیرغم قیمت بالای انرژی افزایش خواهد داد، منابع طبیعی دچار فشار خواهند شد و تغییرات آبوهوایی ممکن است عرضه مواد غذایی را محدود کند.
بنابراین برای تامین غذای جمعیت درحال افزایش زمین- بیش از 9 میلیارد نفر در سال - WDR, 2008 - 2050، ضروری است میزان تولید به دو برابر مقدار کنونی افزایش پیدا کند - ژو ،. - 2010 این امر نیازمند رشد و توسعه بخش کشاورزی است اما همانگونه که دیویس و همکاران - 2012 - اشاره کردهاند، تنها زمانیکه رشد کشاورزی همراه با افزایش پایداری باشد، موثر است.در گذشته و تا سالهای دهه 1970 برای افزایش میزان تولیدات کشاورزی، تاکید ویژه بر دستیابی به بهرهوری بالاتر بدون توجه به مساله پایداری بود . - Pretty, 1995; Suvedi et al., 2003 - این نوع کشاورزی فشرده، بواسطه استفاده از سیستمهای آبیاری، کودهای شیمیایی و آفتکشها سهم عظیمی در افزایش تولید محصولات زراعی داشته است.
با اینحال این امر منجر به پیامدهای منفی زیستمحیطی مختلفی در سطوح، محلی، ناحیهای، ملی و جهانی شده است - Fedoroff et al., 2005 - و نظامهای تولیدی بسیاری از نقاط دنیا را با مشکلات متعددی مانند، ازبین رفتن سکونتگاههای طبیعی از جمله، جنگلها، تالابها و مراتع، از بین رفتن زمینها، فرسایش خاک، آلودگی آب و تخریب منابع مواجه کرده - Rigby & Caceres, 2001; Suvedi et a;., 2003; Zhou, 2010 - و به عبارتی پایداری این نظامهای کشاورزی مرسوم را با تردید مواجه ساخته است.بهعلاوه در سالهای اخیر دانش و آگاهی فزایندهای از ضرورت پایداری بیشتر، و شیوهای از کشاورزی که به محیط زیست آسیب نرساند، بوجود آمده است - Santiago B., 2015 - که این امر تلاشهای گسترده سازمانهای مختلف در سطوح ملی و محلی به منظور تعریف، ارزیابی و دستیابی به پایداری را منجر شده است . - Rigby & Caceres, 2001 -
مفهوم پایداری یک مفهوم چالشبرانگیز در کشاورزی است، بنحویکه تعاریف زیادی از آن ارائه شده، ولی هیچکدام از آنها مورد قبول همه و تعریفی جهان شمول نمیباشد . در این زمینه گری - 2010 - معتقد است که »انبوه«1 تعاریف پایداری، مشکل اساسی مساله پایداری است - Santiago B., 2015 - با اینحال، تقریباً تمامی تعاریف ارائه شده در این نکته مشترک هستند که فعالیت کشاورزی پایدار باید از لحاظ اقتصادی توجیهپذیر، از لحاظ زیستمحیطی، غیرمخرب و از لحاظ اجتماعی نیز قابل پذیرش باشد و از طرف دیگر، غذا و الیاف مورد نیاز بشر را در یک دوره طولانی مدت تامین کند - Santiago B., 2015; USDA, 1999; Sullivan, . - 2003 به طور کلی کشاورزی پایدار نظامی مبتنی بر حفظ طولانی مدت سیستمهای طبیعی، تولید بهینه با کمترین نهاده، درآمد کافی برای واحدهای کشاورزی و تامین نیازهای غذایی اساسی است . - Velten et al., 2015 -
کشاورزی پایدار نظامی است که زمین، آب و منابع ژنتیکی جانوری و گیاهی را حفظ کرده، به همان اندازه که از لحاظ اجتماعی قابل پذیرش است، سودآور و دارای بهرهوری بالا است . - Zhou, 2010, Liu et al., 2007, Rao & Rogers, 2003; Zinck et al., 2004 - امروزه ضرورت دستیابی به نظامهایی پایدار موجب توجه بیشتر به کشاورزی پایدار و برنامهریزی در جهت حرکت بهسوی آن شده است. یکی از ابزارهای شناسایی و دستیابی به پایداری، ارزیابی این مقوله و ابعاد مرتبط با آن است. ارزیابی پایداری کشاورزی فرایندی پیچیده است، چرا که این مفهوم دربرگیرنده تعامل میان تکنولوژی، محیط زیست و جامعه است. با اینحال در تحقیقات ارزیابی پایداری اگر تعامل مفاهیم نظری و اقدامات عملی مورد توجه قرار گیرد، میتواند موثر و مفید باشد . - Rao & Rogers, 2003 -
تاکنون تحقیقات متفاوتی در زمینه ارزیابی پایداری نظامهای کشاورزی انجام شده است. با اینحال تحقیقات اندکی در زمینه پایداری نظام کشت گلخانهای صورت گرفته است. در ادامه تحقیقات داخلی و خارجی انجام شده در این زمینه مورد بررسی قرار می-گیرد؛سانتیاگو براون و همکاران - 2015 - در تحلیل پایداری خود از تولید محصول انگور، 76 شاخص مختلف از ابعاد اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی پایداری را ارائه نمودند. در تحقیقی شلیر و فیاضی - 2015 - پایداری شاخصهای کشاورزی در مناطق روستایی ایران مورد بررسی قرار گرفت. نتایج این تحقیق حاکی از پایداری پایین کشاورزی شهرستان مریوان در هر سه بعد اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی بود. تستا و همکاران - 2014 - در تحقیقی پایداری اقتصادی گلخانههای گوجه فرنگی کشور ایتالیا را مورد بررسی قرار دادند.
نتایج این تحقیق نشان داد که نبود سازماندهی در بازار و تجارت این محصول، سبب تضعیف واحدهای تولیدی کوچک شده، سودآوری این واحدها را کاهش داده و در نهایت پایداری اقتصادی پایینی را منجر شده است. در تحقیق مارکوسن و همکاران - 2014 - که به بررسی پایداری سیستم عرضه کوچک مقیاس سبزی و صیفی در انگلستان اختصاص داشت، از روش ارزیابی چرخه زندگی× 1استفاده گردید. شریفی و همکاران - 1390 - ، در تحقیق خود به بررسی عوامل موثر بر پایداری نظام کشت گلخانه در منطقه جیرفت و کهنوج پرداختند. در این تحقیق 11/31 درصد گلخانههای مورد مطالعه پایدار، 49/56 درصد نسبتا پایدار و 39/13 درصد نیز ناپایدار بودند . همچنین نتایج تحلیل رگرسیون حاکی از آن بود که در حدود 53/9 درصد از تغییرات سطح پایداری کشت گلخانهای را پنج متغیر سطح دانش کشاورزی پایدار، سطح تحصیلات، نگرش به کشاورزی پایدار، میزان شرکت در کلاسهای آموزشی - ترویجی و سابقه فعالیت گلخانهای تبیین مینمایند.
فرانتز و همکاران - 2010 - ، نظام تولیدی متداول و ارگانیک کشت پنبه را در غرب ازبکستان از لحاظ پایداری با هم مقایسه کردند. نتایج نشان داد که نظام ارگانیک در مقایسه با نظام متداول عملکرد بهتری داشته است. همچنین این نظام، علیرغم فشار کمتر بر محیط زیست از لحاظ اقتصادی نیز بهرهوری بالاتری داشته است. در تحقیق نمس - 2009 - که بیشتر بر جنبههای اقتصادی کشاورزی ارگانیک و غیرارگانیک و مقایسه فاکتورهای پایداری بین آنها تمرکز داشته است، مشخص شد که پایداری اقتصادی نظام ارگانیک وابسته به مولفههایی از جمله وجود بازار و تقاضا، دسترسی ارزان به نیروی کار و ... بوده است. لوپز - 2009 - ، در کشور فیلیپین چگونگی استفاده کشاورزان از فنون کشاورزی پایدار، بمنظور کسب فرصتهای اجتماعی- اقتصادی بیشتر را مورد بررسی قرار داد.
نتایج نشاندهنده تاثیر زیاد کشاورزی پایدار بر امنیت غذایی خانوارهای کشاورز و بهبود درآمد آنها، افزایش کیفیت غذای مصرفی و اشتغال بیشتر بود. پال و ساهو - 2008 - ، وضعیت پایداری نظام زراعی دو محصول گندم و برنج را با مجموعهای از شاخصهای جدید در بنگال غربی هند ارزیابی نمودند . لیو و همکاران - 2007 - توسعه کشاورزی پایدار در منطقه هوانتی استان شاندونگ چین را مورد ارزیابی قرار دادند. در این تحقیق سه شاخص اقتصادی - بهرهوری و ظرفیت کشش - ، زیستمحیطی - خاک و آبهای سطحی - ، اجتماعی - بهداشت و سبک زندگی - با استفاده از تحلیل سلسلهمراتبی2 و روش AMOEBA مورد ارزیابی قرار گرفت. تریسوریو - 2003 - ، روند پیشرفت کشاورزی ایتالیا را به سمت کشاورزی پایدار مورد بررسی قرار داد.
در این مطالعه با استفاده از مجموعهای از شاخصها که بوسیله تحقیقات دیگری تدوین شده بود، سه بعد اقتصادی، اجتماعی و زیستمحیطی پایداری مورد ارزیابی قرار گرفت و در ادامه پیشنهادهایی در زمینه حرکت به سمت کشاورزی پایدار ارائه شد. در این تحقیق برای هر بعد اهدافی مدنظر قرار داده شد و شاخصها با توجه به آن انتخاب گردید در ضمن با توجه به اطلاعات موجود از دادههای سری زمانی نیز کمک گرفته شد. پاسینی و همکاران - 2004 - جنبههای مالی و زیستمحیطی پایداری نظامهای کشاورزی ارگانیک3، مرسوم4 و کشاورزی تلفیقی5 در سطح مزرعه در منطقه منطقه توسکانی ایتالیا را مورد بررسی قرار دادند و نظام کشاورزی ارگانیک را پایدارتر تشخیص دادند.یکی از نظامهای نوین کشاورزی که در پاسخ به ضرورت افزایش بهرهوری و استفاده بهینه از منابع آب و خاک مطرح شده است، نظام تولید گلخانهای است.
کشت گلخانهای بواسطه مزیتهایی مثل افزایش تولید در واحد سطح، تولید بیش از یک محصول در سال، افزایش کیفیت محصول تولیدی، صرفه جویی در مصرف آب، استفاده از اراضی غیر قابل کشت، عدم وابستگی تولید به شرایط محیطی و امکان بازاریابی مناسب و تولید محصول در تمام فصول و همچنین ایجاد فرصت های شغلی مناسب برای جوانان و کارآموختگان کشاورزی در سالهای اخیر به شدت مورد توجه قرار گرفته است - حیدری والا، 1388 و شفیعی و پورجوباری، . - 1387 گلخانهها بعنوان یک نوآوری فنی در حال تبدیل به عنصر اصلی حفظ پایداری تولیدات غذایی در مواجه با مساله چالشبرانگیز و درحال گسترش ناپایداری میباشد - Dehnen et al., 2010 - اما تمامی این مسائل درحالی است که مصرف بیرویه نهادههای خارجی در این نوع نظام کشت بشدت مرسوم بوده و پایداری آنرا را با تردید جدی ساخته است. از طرفی استان البرز نیز با دارا بودن حدود 206 هکتار گلخانه در قالب 366 واحد گلخانهای×در چندسال اخیر یکی از استانهای نمونه هم از نظر سطح زیر کشت محصولات گلخانهای و هم از نظر
