بخشی از مقاله
×چکیده
تحلیل گفتمان انتقادی شاخهای میان رشتهای از زبانشناسی است که به بررسی تعامل عوامل زبانی و سیاسی اجتماعی در متون مختلف میپردازد. فرکلاف چهارچوب نظری کاملی برای بررسی متون در این حوزه ارائه کرده است. در این مقاله اطلاعیه اعلام خلافت گروه تروریستی داعش به عنوان یک مطالعه موردی با رویکرد توصیفی در چهارچوب تحلیلی فرکلاف در سه سطح توصیف و تفسیر و تبیین بررسی میشود.
نویسنده متن این اطلاعیه کوشیده است که با استفاده از ابزارهایی زبانی چون دستور و واژگان و استعاره و تلمیح بر مخاطبان خویش که اعضای بالقوه داعش از میان مسلمانان اهل سنت هستند با استفاده از منابع مورد قبول این افراد تاثیر بگذارد و نیت نهایی خویش که همانا ایجاد مشروعیت در ذهن مخاطب و تشویق به پیوستن به این گروه تروریستی است را محقق سازد. اهمیت انجام چنین تحقیقاتی روشن کردن نیات نهایی تولید کننده متن و آشکار ساختن آن برای مخاطب در راستای آگاهی بخشی به مخاطب و جلوگیری از انحرافات ممکن در مواجهه با این قبیل متون است.
مقدمه
تحلیل گفتمان که در زبان فارسی تحلیل کلام هم ترجمه شدهاست، روش تجزیه و تحلیل کلام در کاربرد است و سعی دارد از طریق توصیف صورتهای زبانی به اهداف و کارکردهایی که آن صورتها در متنی مشخص دارند دست یابد. تحلیل گفتمان روشی برای شناخت پیام و معنی به کار رفته در متون است - بلور و بلور . - 2 :2007 گفتمان نه تنها مربوط به چیزهایی است که میتوانند گفته شوند یا دربارهشان فکر شود، بلکه درباره این نیز هست که چه کسی، در چه زمانی، و با چه آمریتی میتواند صحبت کند. گفتمانها مجسم کننده معنا و ارتباطات اجتماعی است. تکیه بر گفتمان به عنوان گونهای مستقل از زبان واندیشه، بدین معنا نیست که در مقابل سلطه آن نمیتوانیم کاری بکنیم.
گفتمانها اعمالی هستند که به طور نظاممند موضوعاتی را شکل میدهند. گفتمانها درباره موضوعات صحبت نکرده و هویت موضوعات را تعیین نمیکنند، آنها سازنده موضوعات بوده و در فرآیند این سازندگی مداخله خود را پنهان میدارند - تاجیک، . - 15 :1377 هنگامی که تحلیل انتقادی از گفتمان بر جنبه زبانی گفتمان توجه دارد، نتیجه مورد مطالعه، تحلیل گفتمان انتقادی است - بلور و بلور: . - 2 :2007 یکی از مهمترین کارکردهای تحلیل گفتمان، تحلیل متون سیاسی برای دستیابی به معنای زیربنایی و لایههای پنهان آنهاست. تحلیل متون سیاسی دریچهای جدید رو به سوی اهداف پشت پرده و پنهان تولیدکنندگان متن میگشاید و به درک کامل متن و ایدئولوژی نهفته در پس متن کمک میکند.
زبان یکی از ابزارهای بسیار مورد توجه سیاستمداران است و سیاستمداران به اهمیت زبان کاملاً آگاه هستند. زبان به عنوان مهمترین ابزار انتقال اطلاعات نقش انکار ناشدنی در ساخت مفاهیم در ذهن اهل زبان دارد. با کاویدن جنبههای زیرین و پنهان متن میتوان به نیات سیاسی پدیدآورندگان متن پی برد. نیاتی که هرگز به صورت مستقیم بیان نمیشوند و همواره از نظر مخاطبین متن پنهان نگاه داشته میشوند. محققین تحلیل گفتمان انتقادی همواره این تکلیف را بر خود واجب دانستهاند که با تحلیل زبانی متن و استخراج نیات پنهان پدیداورندگان آن در جهت بیداری و آگاهی مخاطب گام بردارند تا به عنوان افراد مسلح به ابزار کشف این نیات سهم خود را در بیداری جامعه جهانی ایفا کنند.
تحلیل گفتمان متون سیاسی در سالهای اخیر در محافل سیاسی و اجتماعی کشور بسیار مورد توجه بوده است و آثار زیادی در قالب مقاله و پایاننامه در این زمینه منتشر شده است که از شاخصترین موارد مرتبط میتوان در زمینه تحلیل متون داعش به مقاله "ایدئولوژی جریان داعش و دلایل تاریخی-اجتماعی گرایش به آن" از نوربخش و مهدیزاده اشاره کرد که به بررسی متون مجله رسمی داعش با نام دابق پرداخته و نویسنده از این طریق دالهای برجسته گفتمان داعش را کاویده است. مقاله حاضر نیز به عنوان مطالعه موردی اعلامیه خلافت داعش میتواند در کامل کردن شناخت چهارچوب فکری داعش و راهکارهای مورد استفاده داعش در گسترش این تفکر و اطلاع رسانی به مخاطب در جلوگیری از فریفته شدن آنها در جهت پیوستن به این گروه تروریستی موثر باشد.
چهارچوب نظری
فرکلاف یکی از چهرههاب شاخص تحلیل گفتمان انتقادی است. یکی از نظریههای مهم و پر طرفدار این حوزه نظریه تحلیل گفتمان فرکلاف است. وی گفتمان را تنها بازتابنده جهان خارج از متن نمیداند بلکه متن را به وجود آورنده و سازنده دنیای خاص خود میداند - کاشی، . - 71 :1379 از نظر وی گفتمان به طور مجزا وتنها از طریق متن قابل بررسی نیست بلکه در مجموعه تعاملات گفتمانی و در رابطه پیچیده با شرایط اجتماعی و سیاسی قابل فهم و تحلیل است - فرقانی . - 78 :1383 فرکلاف در واقع متن را فراتر از سطح زبانی و در زمینه اجتماعی و سیاسی تحلیل میکند. روش فرکلاف در تحلیل متن شامل سه مرحله توصیف و تفسیر و تبیین است.
در مرحله توصیف با تمرکز بر واژهها و ساختهای دستوری و تحلیل زبانشناختی متن به جستجوی ارزشهای تجربی، رابطهای و بیانی موجود در متن یا به عبارت دیگر ارزشهای صوری متن میپردازد. این مفاهیم برگرفته از سطوح مختلف زبانی در نظریه "دستور نظاممند نقشی"2 زبانشناس استرالیایی هالیدی است - هالیدی و ماتیسن . - 2004 در بخش تفسیر متن در زمینه جهان گفتمان تفسیر میشود که این تفسیرها ترکیبی از محتویات متن و ذهنیت مفسر شامل دانش زمینهای مفسر درباره فضای متن است - فرکلاف . - 215 : 1379 از دیدگاه مفسر ویژگیهای صوری متن سرنخهایی هستند که عناصر دانش زمینهای ذهن مفسر را فعال میسازند و تفسیر محصول رابطه دوسویه این سرنخها و دانش زمینهای مخاطب است. در واقع تفسیر متن به معنای متصل کردن متن به جهان خارج از متن و استفاده از این جهان در درک درست ارجاعات پنهان و پیدای متن است.
در مرحله تبیین متن به عنوان بخشی از یک فرایند اجتماعی بررسی میشود و تاثیر ساختهای اجتماعی در شکل گیری متن مشخص میشود. همچنین نقش متن در تولید ساختارهای اجتماعی و سیاسی جدید نیز بررسی میشود - همان : . - 217 در این مرحله نیت نهایی و پنهان تولیدکنندگان متن با تکیه بر شواهد به دست آمده از متن در مرحله توصیف و مطالب مرتبط خارج از متن در مرحله تفسیر به برای مخاطب آشکار میشود و تحلیلگر متن نیات پس متن را به صورت عریان و بی واسطه در اختیار مخاطب قرار میدهند و مخاطب را از دنیای جدیدی که متن در پی پدیداوردن آن است آگاه میکنند. فرکلاف با استفاده از این سه مرحله روشی دقیق برای تحلیل متن ارائه میدهد تا متن و زمینه آن را همزمان مورد بررسی قرار دهد. با استفاده از این چهارچوب نظری متن اعلامیه خلافت داعش را در این قالب بررسی خواهیم کرد.
متن مورد مطالعه
روش پژوهش حاضر اسنادی و تحلیل محتوای متن است .متن مورد مطالعه در این مقاله اعلامیه تغییر نام گروه تروریستی داعش به "حکومت اسلامی" و اعلام خلافت اسلامی است که در تاریخ 29 جولای 2014 توسط این گروه تروریستی به شکل یک فایل
