بخشی از مقاله
چکیده
یکی از دو قهرمان اصلی و محبوب رمان سووشون، یوسفخان نام دارد. این مالک جوان تحصیل کرده و کتابخوان به لحاظ طول رفتار داستانی، بعد از زری و به لحاظ تأثیر در تحولات رفتارهای دیگر شخصیت ها مقدم بر همه است. چون نمایندهی قشر روشن فکر زمان خویش محسوب میشود. او را از گونهی تیپ باید شمرد. این قهرمان یکی از هنریترین آفریدههای داستانی بامداد داستانسرایی ایران است چون یک شخصیت داستانی سه بعدی است:
این قهرمان وقتی که تیپ روشنفکران را نمایندگی میکند، شباهت بسیار زیادی به جلال آلاحمد، همسر نویسنده، دارد؛ وقتی که در آیینهی تاریخ بازتاب میخورد، نقشی از نخست وزیر دهه بیست، مصدق را به نمایش میگذارد؛ وقتی که تنها در عالم داستان به سر میبریم، یکی از محبوبترین الگوهای آزادگی و شهامت محسوب میشود. روش کار در این مقاله چنین است که دادههای رمان را با واقعیات تاریخی تطبیق داده و به این نتیجه رسیدهایم که این شخصیت ترکیبی خیالی و داستانی از سیمای واقعی جلال آلاحمد و محمد مصدق است.
مقدمه
سیمین دانشور - متولد 1300 شمسی - در 29 سالگی با آل احمد پیمان همسری بست و تا سال 1348، یعنی تا غروب زندگی آل احمد، با وی زیست. در آغازین سالهای شکوفایی رماننویسی در ایران، از قلم این نویسنده بزرگ آثار داستانی ارجمندی تراوید که عبارتند از: رمانهای سووشون - 1348 - ، جزیره سرگردانی - 1372 - و ساربان گردان - 1380 - و مجموعه داستانهای کوتاه آتش خاموش - 1327 - ، شهری چون بهشت - 1340 - و به کی سلام کنم . - 1359 - ساربان سرگردان جلد دوم جزیره سرگردانی محسوب میشود.
این نخستین زن نویسنده ایرانی با رمان سووشون به شهرت رسید و با آن نیز در اوج ماند. منتقدان، رمانهای بعدی وی را ضعیف تر ازاین رمان معرفی میکنند - رک علوی، . - 317:1383 تاریخ نگارش و نشر سووشون اواخر دهه چهل اما چشم انداز تاریخیاش سالهای 20 تا 32 شمسی است. نویسنده جزئیات مستند و تاریخی را در طرحی تخیلی به هم پیوسته و داستانی خواندنی ساخته است تا آن جا که پر خواننده ترین رمان فارسی - عابدینی، - 76/2 :1368 است و به شانزده زبان زنده دنیا ترجمه شده است. تجربیات، عواطف، احساسات اصیل، دیدگاههای تاریخی و فلسفی و زبان شاعرانه نویسنده، بهاین اثر جذابیت و جوهری هنری و رمانتیک بخشیده است.
سووشون رمانی است فلسفی، رمزی، تاریخی، سیاسی و در عین حال رآلیستی؛ این کتاب تمام شرایط یک رمان برجسته را دارد از جمله: یکیاین که متعلق به عوالم خیال و خلق است - برای تفصیل رک گلشیری، 77 :1376 - 151 و دیگراین که مخلوقی مخیل و مستند میان تاریخ و فلسفه است؛ یعنی مانند مورخ زندگی فرد خاصی را که خودش معرفی میکند مینویسد اما با هنر خاصی که دارد، سرگذشت جمعی را در زندگانی همان فرد نمایش میدهد چنان که سرگذشت فردی که در میان جمعی است، با سرنوشت آن جمع یکی میشود و از مطالعه این میتوان به آن پی برد چنان که در گذشته، حکما انسان را خلاصه و فشرده کل هستی، تلقی میکردند. برای نمونه میتوان گفت که در خانه و خانواده زری، کلایران وایرانی را با اغلب فراز و نشیبهای یک برهه از تاریخ و حیاتش تماشا میکنیم.
در نگاهی عمیقتر، در حقیقت فلسفه حیات از دید نویسنده است اما بر خلاف منطق فلسفه، نمایش - impression - است نه استدلال . - argument - پیش از آن که با خرد خواننده در آویزد که کار فلسفه و تاریخ و علم است، با احساسات، عواطف و حواس آدمی درمی آمیزد که کار نمایش است و هنر. از میان حواس بیشتر به قوه بینایی و در عمق آن، بصیرت، تکیه دارد. حالات آنی اشخاص را در رفتارهایشان منعکس کرده است نه در کلام. اشخاص را یکباره و یا در فصل و بخش مجزایی وصف نکرده است بلکه اوصاف به تدریج، مرحله به مرحله، با توجه به احوال درونی و حتی به جای اقوال در قلمرو تجلی آمدهاند که هر کدام به مناسبتی آمده است. خواننده در بستر داستان با اوصاف صوری و معنوی افراد به تدریج آشنا می شود.
دو نکته هم می توان در باب فلسفی بودن رمان، به نکات فوق افزود: یکیاین که فلسفه حاکم عصر یعنی غرب زدگی مانند رشتهای نامرئی از آغاز تا پایان رمان کشیده شده و حوادث را به هم بسته است و دیگراین که رشحاتی از حکمت افلاطونی را، خصوصاً در حوزههای سیاست نفس و سیاست مدن، میتوان دراین رمان سراغ گرفت.
در رمزی - allegorical - بودن این رمان شکی نیست. زیرا دو لایه رویین و زیرین و دو معنی قریب و بعید دارد. در لایه رویین طرحی هست و فضا و محیط و قهرمانان و شخصیتهایی که به تناسب انگیزهها و محرکها رفتارهایی را نشان میدهند، جدالی رخ میدهد، حادثهای اتفاق میافتد و خواننده را با نوعی تراژدی معاصر روبهرو میکند. شاید به دلیلاین که لایه سطحی این رمان جذابیت خاصی دارد، پر خواننده ترین اثرایرانی محسوب شده است
در لایه زیرین آن اشارات، راهنماییها و جزئیاتی هست که خواننده آشنا به محیط و فضای رمان را به لایه درونی می رساند. نویسنده مشکلات زندگی و هنر و واقعیات تلخ عصر خود را در قالب تلویح و تمثیل میریزد و جامه زمینههای تاریخی و محیطی و تصویر شخصیتهای زمان خود را بدل کرده، بر دیوار تاریخ و فلسفه عصر و محیط دیگر نقش میزند اما طرح و ساختار داستان را چنان هنرمندانه و تو بر تو میسازد که گویی از عصر دیگر سخن میگوید.
زمان وقوع حوادث رمان جریانات سیاسی خاصی را برای اهل فن تداعی و همچنین زمان نگارش رمان و انگیزهها و فلسفه محرک نویسنده را تبیین میکند. چون این جزئیات از نوع نشانههای صرف سمبولیک نیستند، با رسیدن به لایه زیرین، لایه رویین فراموش نمیشود. بنابراین رمان به تناسب دانش و برداشت خواننده، در دو سطح میگذرد و » کلیتی از زندگی را کشف میکند که تا کنون پنهان بود
