بخشی از مقاله
چکیده
فانتزي یکی از پر کاربردترین قالبهاي ادبی است که گوهر و بن مایه اصلی آن تخیل است. یکی از عناصر مهم فانتزي، شخصیتهاي تخیلی هستند. این شخصیتهاي غیرطبیعی ویژگیهاي عجیب و غریبی دارند و با کنشهاي شگفت و تخیلی خود کنشگران اصلی دنیاي فراتري و فانتزي هستند.
فانتزيها به طور کلی به دو دسته کهن و نو تقسیم میشوند. بن مایه بسیاري از فانتزيهاي نو را باید در متون کهن به ویژه آثار اسطورهاي و حماسی جست. سامنامه به عنوان اثري حماسی، یکی از فانتزيهاي کهن است که در آن واقعیت و خیال به هم آمیخته شده و تخیل اسطوره اي-جادویی نقش مهمی در شکلگیري داستانهاي آن دارد. خواجو در این منظومه علاوه بر این که از شخصیتهاي حماسی و اسطورهاي خیر و شر شناخته شدهاي چون دیو، پري، اژدها و ... در ساخت اثر استفاده میکند ،خود نیز به خلق شخصیتهاي غیرمتعارف پرداخته است.
در این پژوهش در کنار معرفی و تحلیل شخصیتهاي فانتاستیک شناخته شده سامنامه، تلاش میشود شخصیتهاي خاص برساخته خواجو نیز واکاوي شود تا بدین ترتیب دامنه مهارت و استعداد خواجو در خلق شخصیتهاي تخیلی روشن شود و در کنار آن علل توجه بیشتر خواجو به برساختن شخصیتهاي شر مشخص شود.قهرمان داستان در بسیاري از موقعیتها با شخصیت-هاي شر مواجه میشود.ا گر چه شخصیتهاي تخیلی نیک نیز در شرایط دشوار یاریگر سامند،اما در مجموع 72/72 از شخصیتهاي فانتاستیک سامنامه شر و در پی ایجاد موانع بر سر راه قهرمانند.
-1 مقدمه
فانتزي تعاریف متعددي دارد که عنصر مشترك در همه این تعاریف، خیال کردن است. پایه و اساس فانتزي، تخیل است که معیار اصلی تحلیل و پرداخت آثار فانتزي به شمار میرود. فانتزي، ادبیات تخیلی ناممکن نامیده میشود زیرا داستانی است که نمیتواند در دنیاي واقعی اتفاق بیفتد.فانتزي دنیاي ناممکنهاست اما غیرمنطقی و نامعقول نیست بلکه منطق خاص خود را دارد. چنانکه تالکین میگوید: »فانتزي یک کنش طبیعی انسانی است و قطعاً عقل را زایل نمیکند و حتی توهینی به آن قلمداد نمیشود و نه از شوق به صحت و از صدق علمی کم میکند و نه درك و فهم آن را تحتالشعاع قرار میدهد. درست برعکس، تیزترین و شفافترین عقلها، بهترین فانتزيها را میسازند.
در ساختار فانتزي خیال و واقعیت چنان در هم تنیده و ادغام شدهاند که گویی یکی هستند. فانتزي بیان اغراقگونه واقعیت به کمک وهم و خیال است. به گفته ي هانت:»فانتزي ریشه ي کل ادبیات است،حوزهاي براي تجربیات ادبی پیش رو،و امري حیاتی در سلامت روان ما،یا امري است که رو به گذشته ي شخص دارد و یا با پالایش روحی خود افزون نویسنده همسو می شود،یا با جهانی آیینی و غیر بشري از پیش فرضها و تعینات همراه است -
از عناصر مهم ادبیات فانتزي، رمز و راز و جادو است؛ »در فانتزي جادو و ماوراءالطبیعه، بعد جدیدي در جهان است که قوانین خاص خود را دارد.بنابراین جادو و قدرتهاي ماوراءالطبیعه در فانتزيها غیر قابل اجتناب است.
فانتزي گونهاي التقاطی و فراگیر است. فانتزيها را براساس بنمایه، درونمایه، موضوع و روش به داستانهاي فانتزي واقعنما، فانتزي واقعگرا، فانتزي تمثیلی، فانتزي پریانی، فانتزي قهرمانی، فانتزي شمشیر و جادوگري و ... طبقهبندي کرده اند.گروه دیگري از محققان، فانتزي را با تکیه بر رویکردي خاص، در دو دسته کهن و نو جاي دادهاند
فانتزيهاي کهن، قبل از شناخت فانتزي به وجود آمدهاند و در پیوند با عناصر کهن و سنتی هستند. این دسته از آثار نویسنده و سراینده مشخصی ندارند و متعلق به سنت قصه-گویی شفاهیاند. فانتزيهاي نو، آن دسته از آثار امروزي هستند که مؤلفان مشخص و شناخته شدهاي دارند و نویسنده آن را بر اساس نقشهاي که از قبل در ذهن داشته نوشته است.
فانتزي کهن و نو ارتباط تنگاتنگی با هم دارند؛ ریشههاي ادبیات نو و فانتزي را باید در داستانهاي تخیلی کهن جست زیرا که آثار اسطورهاي و حماسههاي کهن، نخستین نمونههاي ادبیات فانتاستیک هستند.
در گستره ادب فارسی، آثار منظوم و منثور بسیاري وجود دارد که در آنها فانتزي با موضوعات گوناگون دیده میشود. در حوزة ادب غنایی هفت پیکر نظامی و هزار و یک شب و برخی از متون عرفانی همچون تذکرهالأولیا و منطقالطیر عطار، مثنوي معنوي و رسائل شیخ اشراق از نمونههاي بومی فانتزي هستند.شکل پربار و غنیتر فانتزي را در آثار حماسی و اسطورهاي میبینیم. شاهنامه به عنوان باارزشترین کتاب حماسی تاریخ ایران، نمونه اعلاي فانتزي کهن ادب فارسی است.»فانتزي نه به عنوان یک سبک و نوع هنري،بلکه بیشتر به عنوان یک صفت براي شاهنامه به کار می رود.چرا که آثار هنري با هر سبک و سیاقی که باشد روح فانتزي می تواند به مثابه یک چاشنی شیرین و جذاب در آن حضور پیدا کند
در میان منظومههاي حماسی فارسی، سامنامهنیز به دلیل در بر داشتن ویژگیهاي خیالی در زمرة آثار فانتاستیک قرار می گیرد. حضور پهلوان اساطیري، نقشآفرینی نیروي اهورایی - سروش - و موجودات ماوراءالطبیعی همچون جن، پري، دیو، اژدها و ...، کنش هاي جادویی چون سحر و جادوو ...مکان هاي خیالی و در مجموع تخیل فانتاستیک موجب میشود این اثر قطع اَرا فانتزي بدانیم.
