بخشی از مقاله
چکیده
زبان و در پی آن ادبیات هر ملّتی امری اجتماعی و فرهنگی است. بیشک داستان نیز به-عنوان یک گونهی ادبی در ادبیات هر جامعهای، منعکسکنندهی ارزشها و هنجارهای فرهنگی و اجتماعی آن جامعه محسوب میشود. بهتبع آن، رمان نوجوان نیز در این حوزه همانند سایر محصولات فکری انسان متأثّّر از ارزشنگریهای پدیدآورندگان است و از آنجاکه متعهّد به ارزشها و آرمانهای جامعهی خود است، باید ابتدا شناختی از ارزشهای جامعه، هدف و تنوّعات آن بهدستآورد و سپس قدر مشترک آنها را مورد تأیید قراردهد چراکه تفاوت تجارت امور مدرن در شرایط اجتماعی مختلف و انعکاس آن در رمانهایی که مخاطبان آنها در پی یافتن جهانی تازه و شناخت ریشههای فرهنگی جامعهی خویش هستند، این ضرورت را ایجاب میکند که در تحلیل و بررسی رمان نوجوان، مؤلّفههای فرهنگی و اجتماعی مورد پژوهش قرارگیرند. این پژوهش با محور قراردادن پرسشهای چندگانهی زیر، به ارائهی الگوهای منطبق و نتیجهگیری میپردازد:
-1 چرا رمان نوجوان حساسیتهای فرهنگی و اجتماعی را برمیانگیزد؟
-2 نویسندهی رمان نوجوان در ایجاد نگرش مثبت به این ارزشها، چگونه عمل کرده است؟ -3 پرداختن به این ارزشها در رمان نوجوان، چگونه میتواند مؤثر واقعشود؟
گرچه مسئلهی پیگیری و ترویج اهداف ارزشی و اخلاقی همواره در ادبیات کودک و نوجوان مورد تأکید بوده است بااین حال این طرح پژوهشی تاکنون بهصورت تحلیل و بررسی مستقل در زمینهی رمان نوجوان، انجام نشده است. این مقاله با هدف بررسی و تبیین جایگاه ارزشهای فرهنگی و اجتماعی در رمان نوجوان و شیوهی پرداختن به این مؤلّفه با مطالعهی موردیِ رمان "مسابقه دات کام" اثر حسین بکایی بهعنوان نمونهای از رمانی مطابق با فضای امروزی و مدرن که منطبق با ارزشهای فرهنگی و اجتماعی جامعهی امروزی ترسیم شدهاست و نگاشته میشود. به امید اینکه رهنمودی باشد برای نویسندگان این حوزه که بتوانند ارزشهای روشنگری را زیر بنای آثار خویش قراردهند.
کلیدواژه: رمان نوجوان، ارزشهای فرهنگی و اجتماعی، مسابقهداتکام، حسین بکایی
مقدمه
یکی از پدیدههای با اهمیت در صنعت نشر، توسعه و رونق نشر کتاب برای مخاطبان نوجوان است که این امر بیشتر از ظهور اثر ادبی نو، از لحاظ به رسمیت شناختن نوجوان به عنوان مخاطب اثر و توجّه خاص به تمام نیازهایش حائز اهمیت است. بهواقع، تقریباً از همان آغاز شکلگیری رمان، نوجوان یکی از شخصیتهای بسیار آشنای اینگونهی ادبی محسوب میشده است و به همین دلیل شخصیت نوجوان بهعنوان، شخصیتی بسیار محبوب در رمانهای قرن نوزدهم تبدیل شد. چراکه نویسنده از این طریق میتوانست با ترسیم زندگی نوجوان، نحوهی ورود فرد به اجتماع و آشنایی او با ارزشها و هنجارهای فرهنگی و اجتماعی را به تصویر بکشد. البته این اشتیاق در نوجوان، در زمینهای برآورده می شود که از دنیای تجربیّات او جدا نباشد تا از طریق، مشاهده و تفکّر دربارهی دیگران، خود را نیز مشاهده کندو این هدف به درک نوجوان دربارهی توانمندیها و قابلیتهای خویش، کمک میکند. مشخّصه»ی عمدهی مرحلهی نوجوانی در جنبهی شناختی، رشد تفکّر انتزاعی است. توانمندی در همین تفکّر انتزاعی نیز هست که به نوجوان امکان میدهد، از تفکّری بهطور کامل عینی وارهد، جهان و جامعه را بهگونهای دیگر تصور کند، اصول عام و جهانشمول و فارغ از زمان و مکان را درک نماید و به جستوجوی پاسخی برای بنیادیترین پرسش زندگی خود برآید.« - خسرونژاد، - 124:1382
اگرچه انگیزهی نوشتن رمانهای نوجوانان از نیاز به سرگرمساختن این گروه با داستانهایی با موضوع خودشان پدید آمده است، امروزه از این رمان بهعنوان وسیلهای برای تبیین ارزش-هاو بایدها و نبایدهای فرهنگی و اجتماعی برای این قشر از جامعه محسوب میشود. چراکه »تأثیرپذیری کودکان و نوجوانان از داستان بهحدّی است که حتی میتواند موجب تغییر یا تکوین جهانبینی آنها شود.« - حکیمی، - 99:1379 ارزشها و اندیشههای مطرح در رمان نوجوان، ارتباط عمیق با مسائل فرهنگی دارد. در این میان، همواره رمان، تلاش در ترسیم تصویری نو و خلّاقانه از واقعیترین و نزدیکترین درونمایهی نوجوانی را دارد. به این علّت در تقویت نگرشها و ایدئولوژیهای مثبت نقش مهمی را ایفا میکند. »گلدمن« در کتاب »جامعهشناسیِ« خود این فرضیه را دربارهی رمان ارائه میکند: به» نظر ما، رمان برگردان زندگی روزمرّه در جامعهی فردگرایی که زادهی تولید برای بازار است.« - گلدمن، - 29:1381
شکّی نیست رمانی که مخاطبانِ آن، گروه سنی نوجوانان هستند، میخواهد به نوعی به ارزشها و نحوهی برخورد و کنار آمدن نوجوانان با آنها بپردازد. این مسئله، چه در گذشته و چه هماینک، کاملاً عینی و صادق است. این نکته را نباید نادیده گرفت که رمان نوجوان وقتی مطابق با ذهن بزرگسالانی که از دورهی نوجوانی فاصله گرفتهاند، خلق میشود، در مسیر رسالت اجتماعی خویش دچار بحران و انحراف خواهد شد. چراکه نویسنده، همواره مطابق با نیتش و نظر خود در دنیای نوجوان، نظر مورد توجه خویش را به تصویر میکشد و گاهی در این میان ارزشهای بهتصویرکشیده شده در رمان، گرفتار کلیشهسازی و نامفهومی برای مخاطب نوجوان خواهد شد و این نکته در مقولهی جایگاه ارزشهای فرهنگی و اجتماعی در رمان نوجوان، بسیار حائز اهمیت و قابل تأمّل است.
ارزشهای اجتماعی و فرهنگی
»براساس تعریفی که در دایرلإالمعارف بینالمللی علوم اجتماعی ارائه شده است، واژهی ارزش ممکن است به علایق، مطلوبیتها، خواستها، تمایلات، ترجیحات، وظایف، تعهّدات اخلاقی، کمبودها، نیازها، تنفّرها، جاذبیتها و ویژگیهای گزینشی دیگر اشاره داشته باشد.« - بوربورحسینبیگی، - 25:1383
