بخشی از مقاله
چکیده
یکی از ارزشهای معرفتی هر روایت ارزش روانشناختی است. روانشناسی قدرت حس واقعیت را در بعضی از هنرمندان آگاه تقویت میکند و توانایی آنها را اگر در مشاهده پنهان مانده باشد، کشف میکند. یکی از چالشهایی که در پیوند روانشناسی با ادبیات داستانی اهمیت پیدا میکند، مقوله رؤیاست. رؤیا از هیچ به وجود نمیآید بلکه شامل تصاویر، عناصر و حتی روایت است.
این عناصر از نظر فروید مصالح را تشکیل میدهند که فرایند رؤیاورزی با استفاده از آنها محصول نهایی رؤیا را میسازد. بسیاری از هنرمندان و نویسندگان ایرانی نیز از دیدگاههای فروید تأثیر پذیرفتهاند بهگونهای که مقوله »رؤیا« در آثارشان میتواند کارکردی روانکاوانه پیدا کند.
ازجمله ی این نویسندگان میتوان به هوشنگ گلشیری، محمود دولتآبادی و سیمین دانشور اشاره کرد که در این پژوهش مقوله رؤیا در سه رمان »شازده احتجاب«، »جای خالی سلوچ« و »سووشون« تحلیل و تفسیر میشود. نتایج این پژوهش نشان میدهد که رؤیاپرداز در رمان شازده احتجاب مصداق دقیق و کامل ناتوانی است، این ناتوان خود را در سیطره حضور سنگین »گذشته« به نمایش درمیآورد، حضور سنگین گذشته شازده احتجاب را ناتوان کرده است. در جای خالی سلوچ، که سرتاسر آن در مواجهه انسان و طبیعت میگذرد، نویسنده از طرفی تمام مصائب و بدبختیهای اشخاص داستان خویش را از طبیعت میدانند.
طبیعت خشک، سرد و طاقتفرسا؛ اما از سوی دیگر در زمستان، بر بستر رؤیاپردازی برای زندگی دوباره، سپیدی، تحرک و امید را میسر میسازد و بالاخره در رمان »سووشون« سیمین دانشور با طرح نوعی رؤیا در بازگشت به آیین اساطیری و دینی در داستان، با کاربرد واژگان خاص و متناسب با این موضوع، هویت ایرانی را در مقابل دیگری برجسته میکند.
مقدمه
مقوله »رویا« و تفسیر آن از مقوله هایی است که از آغاز حیات بشر همواره از دلمشغولی های انسان بوده است بدان گونه که سرتاسر متون اساطیری و دینی آکنده از مصداق های رویا و تفسیر آن است. در آغاز دوران مدرن و به تبع خرد گرایی، متفکران رؤیارابی ارزش و گاه مضحک تلقی می کردند تا این که زیگموند فروید با کتاب مشهور »تفسیر رؤیا« دوباره به خواب، رؤیا، کابوس، خیال و خاطره اهمیت ویژهای داد. » فروید عقیده داشت که خواب از آنجهت حائز اهمیت میباشد که امیال سرکوب شدهای که خودآگاه از آنها مطلع نیستعموماً به اشکال نمادینی در خواب ظاهر میشوند« - اتکینسون، - 35 :1377 تحت تأثیر فروید و دیگر پیروانش، رؤیاها به حوزه های مختلف و از جمله آثار ادبی و هنری راه یافتند و در زندگی نوین نقشی اساسی برعهده گرفتند.
بسیاری از هنرمندان و نویسندگان ایرانی نیز از دیدگاه های فروید تاثیر پذیرفته اند به گونه ای که مقوله » رویا« در آثارشان میتواند کارکردی روانکاوانه پیدا کند. از جمله ی این نویسندگان میتوان به هوشنگ گلشیری، محمود دولت آبادی و سیمین دانشوراشاره کرد. هوشنگ گلشیری را بعد از صادق هدایت، تأثیرگذارترین داستاننویس ایرانی دانستهاند او با نگارش رمان کوتاه شازده احتجاب در اواخر دهه چهل خورشیدی به شهرت فراوانی رسید. این کتاب را یکی از قویترین داستانهای ایرانی خواندهاند
محمود دولتآبادی دیگر نویسندهی توانمند ایرانی، کار منظم داستاننویسی را با انتشار »ته شب« درسال 1341 آغاز میکند که در آثار او از همان نخستین اثر تا آخرین آنها خطوط تفکری کلینگر و نشانههایی مشخص وجوددارد، همچنین تسلطهای رشکآمیز او در فضاسازی و دیالوگ نویسی از همان آغاز کار پیداست. دولتآبادی داستانهایی دارد که پرده داستان به روی یک زن باز میشود که »جای خالی سلوچ« ازآن جمله است
سیمین دانشور از نخستین زنان نویسنده ایرانی او در 1348، رمانسَووشون را منتشر کرد، که ازجمله پرفروشترین رمانهای معاصر است. از سیمین دانشور همواره بهعنوان یک نویسنده پیشرو و خالق آثار کمنظیر در ادبیات داستانی ایران نامبرده میشود
ارتباط روانشناسی و تحلیل رمان
روانشناسی در ادبیات جایگاه ویژهای دارد. درواقع، یکی از ارزشهای معرفتی در داستان و نمایش ارزش روانشناختی است. روانشناسی، به مفهوم نوعی نظریه نظامیافته و آگاهانه درباره ذهن و طرز کار آن، لازمه هنر نیست و بهخودیخود ارزش ندارد؛ بلکه ممکن است، قدرت حس واقعیت را در بعضی از هنرمندان آگاه تقویت کند و توانایی آنها را در مشاهده پنهان مانده باشد، کشف کنند.
نکته جالب توجه این است که هیچ انسانی یکپارچه و تک بعدی نیست و چندین ویژگی مانند چند نفر در وجود او منزل دارند و غالبا از مصاحبت رفتاری خود ناراحتند. این خصیصه داستان نویس را بر آن می دارد تا اشخاص مختلف را در ذهن خود بپروراند و از آنها بازیگرانی منفرد بسازد. از نظر روان شناسی در داستان نویسی باید:
- 1 بیشترین اطلاعات را درباره هر شخصیت به خواننده داد.
- 2 زندگی گذشته هر شخصیت را شناساند تا انگیزه ها و دلایل ظهور و بروز رفتار کنونی روشن
شود.
- 3 شخصیت رمان از استقلال کافی برخوردار باشد، نویسنده و ملاحظات شخصی او باید نادیده گرفته شود تا برای خواننده ای که می خواهد در تخیل فرو برود و موهوم را از واقعیت جدا سازد، مزاحمت ایجاد نکند.
در تحلیل یک رمان باورها، انتظارات و یادآوری های مربوط به خویشتن و دیگران در تعیین احساسات و رفتار افراد، بسیار مهم تلقی میشوند. از این رو، اینکه افراد چگونه فکر میکنند و به خودشان چه میگویند از اهمیت خاص برخوردار است
در تحلیل روانکاوانه، مفهوم خود، نشان دهنده خویشتن انسانی است که در حال تجربه است
و در ضمن، این مفهوم ابعاد اجرایی یا هماهنگ کننده کارکردهای انسانی را نیز نشان می دهد؛ لذا تغییر پذیری، جنبه لاینفک آن به شمار می رود
مفهوم» رویا« از دیدگاه فروید
فروید سرآغاز و منشأ تئوری خواب بر روی روان انسانی، و پیشقدمی در امر تحقیقات علمی درباره خواب و رؤیاها را در نخستین کتاب خود، »تفسیر خواب« در سال 1899 منتشر کرد هرچند تحقیقات او در این زمینه تا پایان عمر او ادامه یافت. رویکرد فروید در این زمینه، رویکرد علمی، از راه مطالعات بر روی نور و آناتومی و تحقیقات وی در دانشگاه وین اطریش و مقصود و هدف از این تحقیقات، فهم علل و معنی رویاها بود
فروید طبیعت بدوی افکار را در زمانیکه علوم طبیعی آغاز به شکفت نکرده بودند و اسطوره شناسی تبدیل روانشناسی گشته بود، مورد بررسی قرار داد
