بخشی از مقاله
چکیده
داستان سیاوش از داستانهای شاهنامه است که در آن شخصیتی پاک و تربیت یافته بر اثر کینورزی-های اطرافیان مظلومانه کشته میشود. فردوسی در این داستان به بیان صحنههای گذشتن سیاوش از آتش، کشته شدن سیاوش، سوکواری کردن پس از مرگ وی و ... میپردازد.در دوران باستان شاهنامه از جایگاهی والا در زندگی مردمان برخوردار بوده است به طوریکه با غمهایی که در شاهنامه وجود داشته سوکواری میکردند همانند سوکواری برای کشته شدن سیاوش که آیین سیاوشان نام دارد و در آن کارهای خاصی انجام میپذیرد.
سیمین دانشور در رمان سووشون به بیان داستان زندگی زری و یوسف میپردازد که در سالهای جنگ جهانی دوم در شیراز زندگی میکنند. یوسف از آزادیخواهان است و سرانجام با بی-گناهی کشته میشود. در قسمتی از این رمان آیین سیاوشان را به تصویر میکشد. صحنههایی که در این روایت بیان شده است با آنچه که فردوسی در شاهنامه آورده مشابه است: مانند گذر کردن از آتش، پی کردن اسب، گیسو بریدن زنان پس از مرگ سیاوش و ... .
-1 مقدمه
درباره تعریف آیین و اینکه در بین مردم به چه کارها یا مراسمی آیین میگویند و در اصل چه چیز را به عنوان آیین قبول دارند باید گفت: »آیین، برگزاری منظم و دقیق و ادواری مراسم و تشریفاتی خاص است که عملاً صورتی نمایشی دارد، چون نمایشِ باوری اسطورهای یا مینوی و دینی و مابعدالطبیعی و جادویی و یا واقعهای سعد و میمون به نیت تذکار خاطرهای خجسته یا تجدید برکت و فیض و موهبتی ذاتی آن باور است. بنابراین، باور اسطورهای مقدم بر آیین است و آیین، یادآور و نقشپرداز اسطوره محسوب میشود و نمایشگر آن است« - ستاری، . - 36- 37 :1386 جلوه هر آیینی در زندگی مردم در قالب هنرهای مردمان آن سرزمین نمود پیدا میکند. »از میان همه هنرها، تئاتر نزدیکترین هنر به زندگی است زیرا بازی آدمهاست اما علاوه بر این تشابه صوری تئاتر با حیات اجتماعی، در اجتماع، تشریفات و آداب و مناسک و مراسمی همگانی هست از قبیل آیینها و اعیاد عمومی که مشابه تئاتراند و بنابراین مسئله فقط مشابهت آن دو مقوله از لحاظ صورت و ظاهر نیست، بلکه چنین پیداست که بعضی فعالیتهای معنیدار اجتماعی تئاتریاند و تئاتر و آن قبیل فعالیتها کارویژههای همانندی دارند.
در باب موضوع تحلیل سوک سیاوش و آیین سیاوشان و قیاس آن با رمان سووشون تاکنون تحقیق مستقلی صورت نگرفته است و بیشتر افراد به تحلیل داستان سوک سیاوش و مقایسه آن با تعزیههای کهن مانند یادگار زریران و یا تعزیههای اسلامی در دوره متأخر پرداختهاند.
»نرشخی« در کتاب »تاریخ بخارا« در فصلی که در ذکر بنای ارگ بخارا آورده است به داستان سیاوش اشاره میکند و همچنین ارگ بخارا را جایی میداند که سیاوش بنا کرده است و پس از آن درباره آدابی که در مراسم سووشون اجرا میشود سخن میگوید. اصلیترین پژوهش که در باب این موضوع انجام شده است کتاب »سیاوشان« نوشته »علی حصوری« است که به سال 1378 چاپ شده و به طور کامل به موضوع دوره سیاوش، نوروز سیاوشان، توتم اسب و سیاوش، سیاوش در فرهنگ کشاورزی آسیای مرکزی، سیاوش در بین عشایر و ... پرداخته است.
این پژوهش بر آن است تا ضمن معرفی اجمالی داستان سوک سیاوش در شاهنامه و تعریف آیین سیاوشان، به بررسی شباهتها و تفاوتهایی که بین مناسک این آیین و آنچه فردوسی در شاهنامه آورده با تصاویری که سیمین دانشور از آیین سیاوشان در رمان سووشون ذکر کرده است بپردازد تا به میزان تأثیرپذیری یک رمان معاصر از یک اثر فاخر ادبی پی ببریم.
-2 داستان سیاوش
در باب اصالت و قدمت داستان سیاوش که اکنون به دست ما رسیده است باید توجه داشت که »روایت کنونی سیاوش در حقیقت ریخت بسیار دگرگون شده روایتهای اساطیری کهن است که در چندین مرحله تکوین یافته است. این داستان بر خلاف بیشتر قصههای شاهنامه ریشه در روایات هند و اروپایی ندارد« - سرمشقی، . - 30 :1386
از لحاظ شخصیت سیاوش فردی پاکطینت است که همین سرشت پاک او سبب میشود که در شاهنامه جز شخصیتهایی باشد که از نجابت خاصی برخوردار است. »سیاوش عزیزترین پهلوان شاهنامه است. او نیز مانند ایرج به سبب خوبی سرشت خود، قربانی نبرد میان خیر و شر می-گردد. گویی برای آنکه درخت خوبی از خشکیدن مصون بماند، باید گاه به گاه از خون یکی از بی-گناهترین و آراستهترین فرزندان آدمی آبیاری شود« - اسلامی ندوشن، . - 173 :1363 بنابراین ما در این داستان با شخصیتی مواجهیم که بسیار پاک است و خون او به ناحق ریخته میشود. حال باید دید که آغاز زندگی و تولد و تربیت یافتن او چگونه است که او را به این جایگاه میرساند.
پیشینه خانوادگی و وضع تولد سیاوش همچون عوام نیست بلکه دارای پستی و بلندیهایی است، »سیاوش نیز مانند آن دسته از پهلوانانی که با سرنوشت خاص و برای مأموریت خاص به دنیا میآیند، برای به وجود آمدنش مقدّماتی فراهم میگردد که همراه با غرابت است؛ به این معنی که مادر سیاوش که نبیره گرسیوز است، به طور غیرعادّی در بیشه یافته میشود و به همسری کاووس در میآید. در اینجا، دو خون ایرانی و تورانی به هم آمیخته میشوند، و بعدتر همین گرسیوز در ریختن خون نواده خود که سیاوش باشد، جهد میکند. ... سیاوش، چه از لحاظ زیبایی و آراستگی و چه از جهت سرنوشت واژگونهای که اخترشناسان در طالعش میبینند، کودکی استثنایی مینماید - «همان - .
» جدا گشت از او کودکی چون پری به چهره به سان بت آزری
جهان گشت از آن خرد پر گفتوگوی کز آن گونه نشنید کس روی و موی
