بخشی از مقاله
چکیده
صنعت نشر یکی از قدیمی ترین صنایع محتوایی و رسانه ای جهان است و سابقه تاریخی آن به قرن اول میلادی برمی گردد. پس از اختراع چاپ گوتنبرگ در سال 1440 میلادی، نشر الکترونیکی را می توان مهم ترین تحول این صنعت دانست. باتوجه به حضور پررنگ کتاب های الکترونیکی در بازار نشر، نیاز به توجه و تأکید بیشتری به مسائل حقوقی مرتبط با آن است، زیرا برای رونق بازار نشر الکترونیکی حمایت ها و سازوکارهای قانونی مرتبط از ضرورتهای آن محسوب می شود.
حقوق مالکیت فکری رسالت صیانت از حقوق پدیدآورندگان نسبت به آفریدههای ایشان را برعهده دارد. این قوانین تاکنون تأکیدی بر منابع الکترونیکی نداشته اند، از طرفی این آثار بهدلیل حضور در فضای مجازی، سهولت نسخه برداری و به اشتراک گذاری - که از مزایای این فضا است - آسیب پذیرتر بوده و حقوق افرادی که در مسیر نشر این آثار نقش دارند، بیشتر در معرض پایمالی قرار دارد. این پژوهش به بررسی جایگاه و دغدغه های حقوقی نشر الکترونیکی می پردازد، از طرفی نقش کتابخانه ها نیز با تحولات اخیر دچار تغییراتی شده است و برای بقا و توسعه آن باید با تقاضاهای جدید شکلگرفته، مطابقت یابد.
مقدمه
ظهور کامپیوتر، فضای جدیدی را در بسیاری از حوزه ها بهوجود آورده است و جوامع در حال حرکت به سمت اطلاعات الکترونیکی هستند. از اینرو، فناوری اطلاعات تأثیر چشمگیری بر روی صنعت نشر داشته است. صنعت نشر بر پایه تمامیت حقوق هرگونه اثری که به وجود بیاید و منتشر شود، شکل گرفته است. تکاپوی جهانی برای رویارویی با چالش جدید، که با نشر اطلاعات در محیط الکترونیکی آغاز شده، همچنان از اصلیترین مباحث در نشر الکترونیکی است. کتابخانه ها و مراکز اطلاع رسانی از جمله مراجع معتبر و با سابقه ای درخشان در فراهمکردن امکان دسترسی به منابع اطلاعاتی هستند که بدون درنظر داشتن اهداف تجاری خدمات اطلاعاتی ارائه میکنند. کتابخانه ها از هر نوعی که باشند همه در متن اجتماع، خدمتگزار مردم هستند و در روشنگری و توسعه فکری توده اجتماع نقش بهسزائی دارند؛ اما این نقش با حفاظت از منابع کتابخانه و حفظ امنیت کتابخانه پایدار خواهد ماند
در این مقاله برآنیم که تحولات کتابخانه ها را در عصر دیجیتال بررسی کنیم و از آنجا که رونق کتابخانه ها نیز در گرو حل مسائل نشر الکترونیکی است. مروری بر مشکلات قانونی که نشر الکترونیکی با آن روبه رو است، خواهیم پرداخت.
مفهوم نشر سنتی و نشر الکترونیکی
صنعت نشر طیف گسترده ای از امور چاپ، نشر و توزیع اطلاعات به شیوه های مختلف را پوشش میدهد. محصولات این صنعت تنوع چشمگیری شامل کتاب، نشریه، مجله و روزنامه دارد. نشر کتاب، قرن ها، صنعتی خلاق بوده و مدت ها کار و پیشه اصلی کشورها محسوب میشده است. تا چند سال اخیر، اطلاعات به شکل کاغذی در صنعت نشر انتقال می یافت؛ اما امروزه با ظهور نشر الکترونیکی، دیجیتالیشدن صنعت نشر راه خود را بازکرده است. صنعتی که در قرن پانزدهم با چاپ یوهانس گوتنبرگ آغاز شد، هم اکنون با چاپ الکترونیکی، آرشیو مقالات دیجیتالی و نسخههای برخط نشر دست و پنجه نرم میکند
میتوان گفت نشر، مجموعه فعالیت ها، مهارت ها و تجربه ها است که تلاش دارد آثار فکری، علمی، پژوهشی، هنری و ... افراد را براساس اصول خاص نشر در اختیار همگان قرار دهد. درواقع، نشر ارتباط دهنده نویسنده یا صاحب فکر، اندیشه و خوانندگان یا مخاطبان آن فکر و اندیشه است
اطلاعاتی که از طریق نشر الکترونیکی منتشر می شود، شامل هر نوع پرونده الکترونیکی است که برای دریافت کنندگان قابل دسترسی و بهطور بالقوه قابل بهره برداری باشد. پرونده ممکن است حاوی واژه ها، تصاویر، صدا - چندرسانه ایها - و برنامه های رایانه ای باشد. فرایند تولید و اشاعه اطلاعات از طریق ابزار الکترونیکی، شامل پست الکترونیکی و وب را »نشر الکترونیکی« نامیده اند. مطالب منتشرشده به صورت الکترونیکی ممکن است بر روی کاغذ نیز منتشرشده یاختصاصاً برای انتقال به محیط الکترونیکی تولید شده باشند.
نشر الکترونیکی شامل آنچه در محیط وب عرضه می شود و نیز گونه های غیرچاپی مانند خبرنامه الکترونیکی، کتاب های الکترونیکی، سیستم تابلوی اعلانات و گروه های مباحثه در اینترنت می شود. حتی انتقال اطلاعات از طریق »دورنگار« در صورتی که برای دریافتکنندگان متعدد ارسال شود، می تواند از ابزارهای نشر الکترونیکی تلقی شود.
در این نوع نشر، فرایند تولید محتوا همانند نشر سنتی و دارای همان ایده ها، برنامه ریزیها و هدفهاست که در قالبهای نشر سنتی مانند گردآوری، تألیف و ترجمه صورت میپذیرد؛ اما ابزارهای نوین پدیده های انتقال این پیام ها را تغییر میدهد. از سوی دیگر، میتوان پیاده سازی، پردازش دیجیتالی و نرم افزاری هر نوع اطلاعات در حوزههای مختلف در قالب انواع محصولات فرهنگی و آموزشی را نشر الکترونیکی نامید. این تولید باید قابلیت های چند رسانه ای داشته و دستکم شامل دو عامل از مؤلفه های صوت، تصویر، متن، گرافیک و انیمیشن باشد
کتابخانه در عصر دیجیتال
با تولید روزافزون کتاب در جهان، انتشارات الکترونیکی از جایگاه ویژهای برخوردار شده است. پایگاههای اطلاعاتی پیوسته در مقایسه با دیسک های فشرده - قالب الکترونیکی رایج فعلی در کتابخانه ها - امکان دستیابی سریعتر و روزآمدتری را به فایل های پرحجم تر پدید میآورند
از طرفی ناشران علاقه ای به قراردادن کتاب های الکترونیکی خود در کتابخانه ها را ندارند، زیرا زمانی که نسخه های الکترونیکی از طریق کتابخانه ها در اختیار کاربران قرار میگیرد، دیگر تمایلی به خرید شخصی آن - چه در قالب الکترونیکی یا چاپی - نخواهند داشت؛ اما با وجود این داده های اخیر فروش، بیانگر این است که توزیع کتابهای الکترونیکی از طریق کتابخانهها بر میزان فروش خرده-فروشیها اثر مثبتی داشته است به ویژه برای نویسندگان جدید، که فرصت شناختهشدن از طریق کتابخانه ها را خواهند داشت. به همین دلایل انتظار میرود که ناشران دسترسی بیشتری را برای کتابخانه ها درنظر داشته باشند
کتابخانه ها نیز میبایست خود را با فرهنگ فناوری محور بهسرعت همگام کنند که از این طریق کاربران آن ها در تمام ساعات شبانهروز از طریق حساب کاربری بر خط خود، اجازه دسترسی به مواد مطالعاتی را خواهند داشت. گفتنیاست که کتابخانه ها هدفی فراتر از امانتدادن کتاب ها به عهده دارند. کتابخانه ها بهعنوان نهادی عمومی، مأموریت بهروزرسانی اطلاعات را نیز به عهده دارند. تصمیمگیری درباره خرید نسخه چاپی یا دیجیتال میبایستبا درک مناسبِ هر یک از سکوهای سیار برای برطرف کردن نیاز جامع مخاطب صورت گیرد، که برای این منظور متغییرهایی چون هزینه، راحتی، عادات خواندن و ... در انتخاب قالب دیجیتال و چاپی دخالت دارند
بیرونقی یا کمرونقی کتابخانه ها نیز بازار کتاب را بهطور عام و بازار کتاب الکترونیکی را بهطور خاص کمرونق میکند. در کشورهای توسعهیافته با اینکه کتابخانهها بسیار پررونق هستند، بخش اصلی مخزن آنها نیز دیجیتال است. به همین دلیل تولید نرم افزارهای کتابخانهای در آن کشورها پررونق بوده و کتابخانهها به پشتوانه چنین تولیداتی توانستهاند با کتابخانه دیجیتال تطبیق یابند و مسائلی از ایندست چگونگی امانتدادن کتابهای دیجیتال را مدیریت کنند.
