بخشی از مقاله
چکیده:
مسجد جامع گناباد در کوی شرقی شهر امروزی و در محل - قصبه - شهر گناباد قدیم در استان خراسان رضوی واقع است. این مسجد با پلان دو ایوانی و مربوط به دوره خوارزمشاهیان است. با توجه به دو ایوانی بودن نقشه بنا، شیوهی پوشش سقف ایوانها که به صورت طاق و تویزه است، استفاده از آجرکاریهای زیبا در اطراف ایوان قبله، تلفیق آجر و کاشیهای فیروزهای و لاجوردی و کتیبههای کوفی بسیار زیبا، این مسجد را در زمره مساجد شاخص عصر خوارزمشاهیان قرار داده است. پژوهش حاضر در صدد واکاوی و شناخت تحولات معماری قرون میانه و همچنین بررسی تزیینات معماری مساجد دوره خوارزمشاهی، با تمرکز بر تحلیل معماری مسجد جامع گناباد در خراسان میباشد.
-1 مقدمه
ناحیه خراسان بزرگ در شرق ایران قبل و بعد از اسلام، نقش مهمی در توسعهی معماری داشته است. خراسان بزرگ منشا بسیاری از نوعآوریهای معماری بوده، که به تدریج از آنجا به سایر نقاط انتقال یافته است. از این رو بسیاری از محققان، سبک معماری خراسان و تزیینات وابسته به آن را بسیار مهم میدانند و در تقسیم بندی تاریخی دوره خوارزمشاهی را ادامهی عصر سلجوقی شمرده و ویژگیهای هنری این دوره را با عصر سلجوقی یکسان دانستهاند.
معماری خوارزمشاهی در مجموع ارتباط خود را از نظر شکل، مصالح و تزیینات با بناهای دوره سلجوقی حفظ کرده است. مصالح بناهای خوارزمشاهی همان مصالحی است که در همه ادوار اسلامی بهکار رفته است. یعنی آجر، خشت، گل، آهک و گچ به علاوه کاشی که قدیمیترین نمونه آن را که در جای خود باقی مانده از دوره سلجوقی میشناسیم - کیانی، . - 15 :1387 مساجد دوره خوارزمشاهی از استحکام کمتری برخوردارند و عموما دیوارهایی را که از انظار پنهان بوده است و همچنین بخش میانی دیوارها را با خشت میساخنتد.
نقشه مساجد خوارزمشاهی دو ایوانی است و این در حالیست که نقشههای چهار ایوانی در معماری خراسان ناشناخته نبوده است که نمونه آن مدرسه نظامیه در خرگرد خراسان که در دوره سلجوقی ساخته شده است. هنرمندان دوره خوارزمشاهی همانند هنرمندان دوره سلجوقی از آجر، به عنوان یک عنصر مهم تزیینی در معماری استفاده میکردند. تلفیق کاشی و آجر که از اواسط دوره سلجوقی برای رنگ بخشیدن به نمای خارجی بناها آغاز شده بود در دوره خوازمشاهی به مقیاس وسعتر به کار رفت. و این تلفیق کاشی و آجر بااستفاده رنگهای فیروزهای، لاجوردی و سفید است که گامی مهم در ابداع هنر کاشیکاری معرق بود، که در دوره تیموری به اوج خود میرسد. بناهای دوره خوارزمشاهیان، به شیوه سبک رازی ساخته شده است. این شیوه چهارمین سبک معماری ایران است که در این سبک طاق و گنبد بسیار پیشرفت کرده و گونههای چفد تیزدار برای طاق و گنبد به کار رفت.
در این پژوهش به مطالعه موردی یکی از مساجد عصر خوارزمشاهیان به نام مسجد جامع گناباد پرداخته شده است. بنای قدیمی مسجد جامع گناباد مربوط به دوره خوارزمشاهیان است. این مسجد یکی از زیباترین کتیبهها از نظر معماری میان مساجد خوارزمشاهیان است که از نقطه نظر باستانشناسی قابل بررسی و پژوهش است.
-2 موقعیت جغرافیایی شهرستان گناباد
گناباد یکی از شهرستانهای واقع در خراسان رضوی است. این شهرستان با مساحتی حدود 5902 کیلومتر مربع از نظر موقعیت، در طول جغرافیایی 58 درجه و 41 دقیقه و عرض جغرافیایی34 درجه و 21 دقیقه قرار دارد. شهرستانهای همجوار این شهرستان در شمال مه ولایت و رشتخوار، کاشمر و بجستان، مغرب فردوس و بجستان و مشرق آن خواف و در جنوب آن شهرستان قاینات در خراسان جنوبی میباشد
ارتفاع متوسط این شهرستان از سطح دریای آزاد، 1105 متر است. مرکز آن گناباد در 282 کیلومتری مشهد و بر اساس آخرین تقسیمات کشوری شهرستان گناباد دارای 3بخش - مرکزی، بجستان و کاخک - و پنج شهر - گناباد، بجستان، کاخک، بیدخت و یونسی - ، هفت دهستان و 270 آبادی دارای سکنه است.
شواهد بر جای مانده از جمله اطلال و محوطههای باستانی، نشان از استقرار و زندگی انسان از دوران پیش از تاریخ در این ناحیه دارد. در گناباد آب و هوا نسبت به پستی و بلندیتغییر میکند. ارتفاعات جنوبی دارای زمستانهای سرد و تابستانهای نسبتا معتدل و دشت دارای زمستانهای سرد و تابستانهای گرم است. نزدیکی به کویر و دوری از دریا و رودخانهها از یک سو و وجود کوههای نسبتا مرتفع با بیش از 2500متر ارتفاع از سوی دیگر باعث گشته که حوالی گناباد و دشت از برکات جوی بهره کمی داشته باشد
با این وصف شهرستان گناباد به لحاظ واقع شدن در ابتدایی کویر مرکزی ایران به عنوان یک شهرستان صد درصد کویری نباید تلقی شود چرا که هیچ یک از عوامل طبیعی یاد شده در شهرستان گناباد شدت زیادی ندارد هرچند که تبعات یاد شده در هرجای با شدتی کمتر خود را نشان میدهند و تعدادی از روستاهای آن که در حاشیه کویر قرار دارند نصیب بیشتری از ویژگیهای کویر میبرند. در مجموع میتوان گفت آب و هوای گناباد را از نوع خشک صحرایی دانست
نقشه شماره :1 شهرستان گناباد به تفکیک دهستانها و بخش ها
-3 مسجد جامع گناباد
مسجد جامع گناباد مسجدی دو ایوانی تاریخدار از دوره خوارزمشاهیان است. به استناد کتیبه کوفی آجری که نمای ایوان جنوبی، را آذین بخشید است. تاریخ ساخت بنا سال 609 ه..ق. است - گدار، . - 185 : 1387 همانطور که گفته شد، مسجد جامع گناباد از نظر پلان دو ایوانی و عبارت است از یک حیاط به طول 66 متر و عرض 44 متر، دو ورودی، دورشته رواق، دو شبستان و دو ایوان که مجموعا در اطراف حیاط قرار دارند - پلان 1و . - 2
پلان شماره:1 مسجد جامع گناباد.
پلان شماره:2 پلان و برش مسجد جامع گناباد
مصالح به کار رفته در این مسجد آجر، خشت، گل و گچ است. این مسجد دو ورودی دارد، که از کوچه سمت شرقی به داخل مسجد راه مییابد. این ورودیها دارای پیش تاق به ارتفاع 10/8 متر است، که پس از عبور از دالان ورودی با اختلاف سطح 37 سانتیمتر نسبت به سطح کوچه، به داخل حیاط راه مییابد. ورودیهای مسجد هر دو دارای سکو هستند. در دو طرف ورودی به ارتفاع هشتاد سانتیمتر است. در قسمت بیرونی مسجد در حد فاصل دو در ورودی، شش غرفه قرار گرفته است
در پاکار سقف جناغی یک باند گچی به عرض 25 سانتیمتر در بین دو نوار باریک گچی، در سرتاسر دو جرز و بالای درگاه قرار دارد. در نگاه اول تعدادی نقوش بیضی به چشم میخورد، که بطور وارونه تکرار شده است ولی پس از دقت بیشتر پرندگان و گیاهان که در این باند مجسم شدهاند جلب توجه میکنند. پرندگان باریک اندام و دارای دم بلنداند و شبیه دارکوب هستند و بطور، متقارن روبرو و یا پشت به پشت هم قرار گرفتهاند
ساقه گیاهان در نوار بالا و سر برگ آنها در نوار پایین قرار گرفته است و هفت برگ کوچک در هر طرف وجود دارد. بهطوری که پای پرندگان در روی برگ چهارم و منقار آنها در روی برگ دوم قرار دارد. در مرکز بیضی، یک نقش گلابی در بین چهار جفت برگ کوچک و یک برگ بزرگ قرار دارد؛ و از ته بیضی نیز دو شاخه که، هر یک پنج جفت برگ کوچک دارد نمایان میشود - همانجا - . در موقعیتی که دو پرنده، پشت به پشت قرار گرفتهاند ستاره هفتپری وجود دارد، که در مرکز آن یک گل هفتپر جا داده شده است.
