بخشی از مقاله
چکیده
دوران تیموری از مهم ترین ادوار هنری ایران در حوزه کتاب آرایی و هنرهای مرتبط با آن ازجمله تذهیب است که با ویژگی های مختص به خود در قالب مکاتب هرات و شیراز جلوه مینماید. انواع صفحه آرایی و فرصت های ایجادشده توسط اجزای کتاب، تنوع فضاهای تذهیبی را موجب میشود که به نظر میرسد موجب زیبایی بیشتر نسخ می شود. شناخت تذهیب و تمهیدات بهکارگیری آن در نسخ از ضروریات هنر زمان ماست؛ زیرا هنر فاخر گذشته باید الگویی برای بهبود وضعیت نابسامان کتاب آرایی زمان ما قرار گیرد.
شناخت و توصیف ویژگی های تذهیب تیموری و عناصر آن، بررسی دقیق نقش و رنگ تذهیب در مکاتب این دوران، جایگاه تذهیب در صفحهآرایی، انواع متداول صفحهآرایی و تمهیدات بهکارگیری تذهیب در نسخ، از اهداف این پژوهش است که درنهایت نتایجی از قبیل استفاده از نقوش اسلیمی و ختایی در هر سه مکتب هرات پیشین، هرات پسین و شیراز اما با بازمصرفهای متفاوت به کارگیری، استفاده از رنگهای اصلی لاجورد و طلا و رنگ های فرعی زنگار، شنجرف، آبی روشن، فیروزه ای، سیاه و سفید در هر سه مکتب اما با اندکی تفاوت در میزان استفاده، روش های اجرایی متنوع، رونق گلچینسازی بهویژه در شیراز، تأثیر مستقیم قطع کتاب بر نوع صفحه آرایی، وجود الگویی کلی برای صفحهآرایی، رواج الگوی پنج قسمتی یا سه خطی برای قرآنها، استفاده از فرمهای تذهیبی مختلف و متناسب با نحوه نگارش و کاربرد صفحه در جایجای کتاب به دست آمد.
مقدمه
آثار برجایمانده از دوران تیموری گواه آن است که این دوران یکی از باشکوهترین ادوار هنری ایرانیان و نقطه عطفی برای کتاب آرایی و هنرهای مرتبط به آن محسوب میشود؛ چراکه در سیر تاریخی کتابآرایی ایرانی، در این دوران تمام شرایط به بهترین وجه برای آفرینش کتب ماندگار فراهم میشود. حمایت همه جانبه پادشاهان و شاهزادگان تیموری، کار گروهی هنرمندان در کارگاه کتابخانههای سلطنتی و رقابت بین مراکز هنری از دلایل عمده این بالندگی است.
تذهیب ازجمله مهمترین هنرهای ایرانیان است که در ادوار پیشین، بیشتر در کتابها ظاهر شده است و به نظر می رسد در دوره تیموری با مشخصاتی منحصر به فرد و با صورتی منظم، منسجم و قدرتمند در آرایش کتاب هاو عمدتاً در قالب مکاتب هرات و شیراز جلوه گر میشود. به نظر میرسد فرصتهایی که اجزا و بخش های کتاب برای تذهیب مهیا میکند و ذوق و سلیقه هنرمندان، علاوه بر اینکه موجب رشد این هنر می شود، باعث تنوع فضاهای تذهیبی و همچنین صفحه کتاب می شود؛ به طوری که متناسب با نحوه نگارش متن کتاب و بخشهای ابتدا، انتها و بخشبندی کتاب، فضاهای تذهیبی متنوعی مثل شمسه عنوان، سرلوح، کتیبه و... به وجود می آید که در دوران تیموری به نحو شایسته ای به اجرا درآمدهاند. شناخت هر چه بیشتر نقش و رنگ تذهیب در مکاتب هرات و شیراز تیموری، شیوههای اجرایی و همچنین نحوه حضور تذهیب در صفحه آرایی نسخ نفیس این دوران از اهداف این پژوهش است که ضرورت آن از بابت شناخت و تعیین الگویی مناسب برای کتابآرایی هنری دوران خوماند کاملاً احساس میشود.
این پژوهش شامل دو بخش است که در بخش نخست بعد از ذکر مختصر زمینههای تاریخی حضور تیموریان در ایران و منش هنرپروری آنان، تذهیب تیموری و نقش و رنگ آن در مکاتب هرات و شیراز بررسی شده است. در بخش دیگر، صفحهآرایی نسخ تیموری و چگونگی حضور تذهیب در صفحه و در بخشهای کتاب مورد بررسی قرار گرفته است تا پاسخی بر این پرسشهاباشد که اساساً ویژگیهای منحصر به فرد و روش های اجرایی تذهیب تیموری چیست؟
نقش و رنگ در مکاتب مهم این دوران چگونه به کار رفتهاند؟ و تذهیب با چه تمهیداتی در کنار خوشنویسی برای آرایش نسخ به کار رفته است؟ این پژوهش با روشی تاریخی-تحلیلی و با استناد به منابع مکتوب و مصور کتابخانه ای و موزه ای شامل یازده نسخه نفیس قرآن و هجده نسخه نفیس ادبی طبق جداول شماره 1 و 2 انجام شده است که در متن به دلیل محدودیت، تنها تصاویر نسخی که ویژگیهای ذکرشده را به نحو شایستهتری نمایندگی میکنند، آورده شده است.
پیشینه تحقیق
یعقوب آژند در کتابی با نام »مکتب نگارگری شیراز« به هنر نگارگری شیراز از صدر اسلام تا سده هشتم هجری پرداخته است. بخش چهارم کتاب وی به مکتب شیراز در دوره تیموریان اختصاص دارد. وی در کتاب دیگری با عنوان »مکتب نگارگری هرات« نگارگری دوران تیموری را در هرات با همان سبک و سیاق مکتب شیراز کاویده و به توصیف و معرفی هنرمندان، نسخهها و عوامل مؤثر در کتابآرایی هرات پرداخته است. بررسی دقیق و مستند تذهیب در مکاتب مهم تیموری و جایگاه تذهیب در صفحهآرایی نسخ از مباحثی است که موضوع کتب فوق نیست و در این مقاله به آن پرداخته شده است.
1. زمینه تاریخی
دوره تیموری، یعنی از زمان حکومت تیمور تا فروپاشی حکومت سلطان حسین بایقرا یکی از باشکوه ترین دوران هنری تاریخ ایران است.سلاطین تیموری هرات در مدت تقریباً یک قرن، یعنی از سال 807 تا 912 ه.ق تمدن و رنسانس باشکوهی را پی ریختند و سلاطین، وزرا، شاعران، هنرمندان و پهلوانانی را به میدان کشیدند که نظیر آنها را در سایر دورههای تاریخ آسیا و سرزمین ما، کمتر میتوان سراغ گرفت
دوره حکومت تیمور برای ایران دوره غارت و وحشت و اضطراب و از هم گسیختگی امور بود. اما دوره حکومت شاهرخ گرچه قلمرو او از شورش ها و آفات قتل و غارت به کلی آسوده نبود، ایران، بهویژه مناطقشرقی آن نسبتاً در آسایش بود و با علاقهای که شاهرخ و فرزندان او به آبادانی و تربیت هنرمندان و رعایت حال مردم داشتند، زندگی عادی جریان پیدا کرد.
»هنرهای زیبا در این عصر جلوه و رونق و پیشرفت دیگری یافت. آثاری که در نقاشی و معماری و کاشی کاری و تجلید و تذهیب و خطاطی در این دوره پدید آمد، در ردیف عالیترینآثاری است که اساساً ایرانیان پس از اسلام در این فنون به وجود آوردهاند
شاهرخ یکی از بهترین پادشاهانی است که بر ایران سلطنت کرده است. او علاوه بر دیانت و تقوا و عدالت و صلح جویی بسیار بخشنده، علمدوست، ادبپژوه، هنرپرور و آبادکننده بود و بسیاری از خرابیهایی که به دست پدرش تیمور روی داده بود، مرمت کرد. او هم شعر می گفت و هم خوش مینوشت. هرات در عصر او علاوه بر دارا بودن از یک کتابخانه بزرگ، مرکز اجتماع علما و ادبا و شعرا و خطاطان و نقاشان بود.
غیر از الغ بیک، مشهورترین پسران شاهرخ، غیاث الدین بایسنقر 837-799 - ه.ق - است که با وجود یکی دو مأموریت به تبریز و استرآباد، چون مردی باذوق و هنرمند و خوشگذران و ادبدوست بود، از کارهای ملکی کناره گرفت و عمر خود را به جمع آوری کتاب و حشر با اهل هنر و ادب مصروف ساخت و دستگاه او محل اجتماع نقاشان و خطاطان و سازندگان و شعرا و اهل ادب و فضل بود و خود او نیز در گفتن شعر مخصوصاً در نوشتن اقسام خط بسیار ماهر بود و هم اوست که بار دیگر کتاب شاهنامه فردوسی را جمع آوری کرده و از آن شاهنامه بایسنقری را ترتیب داده است
