بخشی از مقاله
چکیده:
کتاب هزار و یکشب مصور دوره ی ناصری را می توان از آثار برجسته کتاب آرایی سنتی دوره ی قاجار بر شمرد. یکی از خصوصیات قابل ملاحظه ی تصویرگری کتاب مذکور در واقع نمایی اجتماعی و فرهنگی و تاریخی آن میباشد که مبنای این تصاویر بر اساس زندگانی و محیط زندگی ایرانیان سده ی سیزدهم میباشد و حاکی از تکوین اصول زیبایی شناسانه ی نوین در امر بازنمایی فضا و معماری است.
هدف از این مقاله شناخت هر چه بیشتر با معماری آن دوره - قاجار - که در نسخه خطی هزار و یکشب عهد ناصری به تصویر کشیده شده، میباشد. روش پژوهش حاضر از نظر ماهیت توصیفی و جمع آوری اطلاعات آن با روش کتابخانه ای صورت گرفته است.
نتیجه پژوهش در این مقاله عبارتست از؛ تغییر نگرش ذهنیت گرای نقاش به نگرش عینیت گرا که ثمره ی سفر وی به اروپا و آشنایی با دیدگاه و اسلوب هنری نقاشان غربی است، همچنین توجه وی به جلوه های زندگی واقعی مردم ایران در دوره ی قاجار در این اثر میباشد و نیز عدم نمایش کلیت ساختار معماری، نقش آن درحکم پس زمینه ی نگاره و بکارگیری نقوش و آرایه های معماری ایرانی از جمله عناصر جدید در مصورسازی این نسخه می باشد که در نوع خود حائز اهمیت است.
-1 مقدمه
نگار گری سنتی ایران، هرگز در صدد بازنمایی طبیعت، شخص خاص و... نبوده است بلکه همیشه کوشیده که آن بهشت آرمانی بی مکان و بی زمان را به تصویر بکشد. ولی دستاورد صنیع الملک از سفر اروپا، توجه به جلوه های زندگی واقعی و مردم در آثارش می باشد. بدین معنی که او حتی زمانی که داستانهای پر از جادو و وقایع غیر واقعی هزار و یکشب را به تصویر می کشد، رویدادهای اطراف خود را الگو قرار می دهد. اگر تصویری از قصر ارائه می دهد، تصویر ارگ شاهی است و اگر تصویری از خیابان می کشد، کوچه ها و خیابان های تهران عهد ناصری را نقش می زند. معماری های بکار رفته در اثر بر گرفته از هنر معماری قاجاریه است.
جایگاه و مرتبه ی معماری قاجار در تاریخ معماری گذشته ی ایران را می توان ادامه دهنده ی معماری دوران های پیش به خصوص صفویه دانست. در بسیاری موارد به علت ورود عناصری مانند خیابان و میدان به ایران و همچنین سفر رجال و هنرمندان به اروپا و... تغییراتی در معماری قاجار رخ می دهد و معماری در این دوران نسبت به این عناصر شکل می گیرد. در دوران قاجار عناصر و اشکالی مانند روزن های قوسی شکل و هلالی بالای ارسی، سنتوری حوض خانه و... وارد معماری می شوند که از مشخصات معماری این دوره به حساب می آیند.
ساختمان های بغداد در زمان رویداد کتاب را به شکل ساختمان ها و کوچه بازار ها و خیابان های تهران در عهد سلطنت ناصر الدین شاه، نقاشی کرده است و چگونگی میدان ارگ و عمارت سر در حیاط تخت مرمر و کوچه ی نائب السلطنه و عمارت دیوان خانه را در تصاویر این کتاب می توانیم مشاهده کنیم.
یکی از مهم ترین دستاوردهای نگار گری قاجار در نیمه دوم قرن سیزدهم تدوین و تنظیم نسخه مصور هزار و یکشب است. ابوالحسن خان غفاری - صنیع الملک - در اواسط سال1268ق 1840 - م - پس از بازگشتن از سفر اروپا بدین کار پرداخت. او به کتاب آرایی شش جلد نسخه خطی ماندگار از هزار و یکشب که شامل 1142صفحه نوشته کتاب و 1134 صفحه تصویر که برگرفته از نگار گری ایرانی و شاخصه های هنری وی است، پرداخت.
دکتر محمود طاووسی و آمنه درودگر در مقاله ای تحت عنوان »چگونگی باز نمایی فضا و معماری هزار و یکشب مصور صنیع الملک« به بررسی چگونگی باز نمایی فضا و معماری در نگاره های هزار و یکشب مصور صنیع الملک و باز خوانی شباهت ها و تفاوتهای نحوه ی باز نمایی فضا و معماری در نگاره های هزار و یکشب مصور صنیع الملک با دوره های قبل پرداخته است.
معرفی عناصر معماری قاجار و ویژگی ها و تاریخچه این هنر پرداخته است. رویین پاکباز در کتاب » نقاشی ایران از دیر باز تا کنون« کوشیده است اطلاعاتی درباره هنر نقاشی ایران و هنرمندان مکاتب گوناگون و نقاشی ایران از جمله صنیع الملک و نسخه خطی هزار و یکشب ارائه دهد.
هدف این مقاله آشنایی با عناصر معماری قاجاریه و کاربرد های آن ها، همچنین آشنایی با شیوه ی نوین نقاشی صنیع الملک در نگار گری ایرانی به وسیله ی باز نمایی این عناصر و فضاهای معمارانه در نسخه خطی هزار و یکشب عهد ناصری است. در این راستا ابتدا کتاب هزار و یکشب و ویژگی نسخه مصور عهد ناصری آن بیان خواهد شد . سپس به شناخت معماری قاجاری و عناصر معمارانه و نحوه ی بازنمایی این عناصر در نسخه هزار و یکشب صنیع الملک پرداخته می شود.
-2 هزار و یکشب
هزار و یکشب را می توان یکی از مهم ترین و مادر قصه های جهان و متون ادبی چند ملیتی نامید که اصل آن برخاسته از داستان های هندی، ایرانی و عربی است. هزار و یکشب و تاثیر عمیق آن بر ادبیات غرب و شرق عالم چنان آشکار است که قابل انکار نیست. این کتاب طی قرون منبع لایزال سرگرمی برای خوانندگان و چشمه ی الهام برای آنهایی بوده است که کار خلاقانه می کنند. این کتاب پیش از آنکه عربی باشد ریشه در افسانه های ایرانی کهن دارد. که قدمت آن ها به قرن نهم پیش از میلاد می رسد، و ترکیب آنها با قصه های مناطق بین النهرین، هند باستان و مصر از آن شاهکاری ساخته است که بعد ها با ادبیات عرب در آمیخته و سالیان دراز بالیده و پایه های محکم داستان سرایی جهان را بنا نهاده است.
داستانهای این کتاب دارای محتوای بسیار بوده ازجمله طنز، تعالیم اخلاقی چه بد و چه خوب - بعضی از داستانهای آن تشویق به عیش و نوش و خوشگذرانی می نموده برای همین از این حکایات صرف نظر شدهاست ولی در بعضی حکایات هم تشویق به عدالت و ایثار و جوانمردی نمودهاست - ، آداب و سنن ملل مختلف، مشکلات اجتماعی، مسافرت و سیاحت و...
-3 صنیع الملک و هزار و یکشب
صنیع الملک در سال 1229 قمری در کاشان در خانواده ای هنرمند متولد شد. نخستین استاد او »مهر علی اصفهانی« از بنیانگذاران مکتب پیکره نگاری درباری بود. به واسطه ی کشیدن پرده ای رنگ روغنی از محمد شاه به دربار راه یافت. در حدود سال 1263 قمری به ایتالیا رفت.
در مدت زمانی که در ایتالیا اقامت داشت، به رو نگاری از آثار استادان اوج رنسانس پرداخت. وقتی به ایران باز گشت حدود دو سال از به تخت نشستن ناصرالدین شاه می گذشت و شاه او را به عنوان نقاش باشی دربار برگزید. در این دوران او علاوه بر نقاشی پرده های چهره نگاری رنگ و روغن، آثار آبرنگی و آثار چاپی فراوان، دو پروژه ی بزرگ را عهده دار بود. اول پرده ی سلام عمارت نظامیه و دوم کتاب سترگ هزار و یکشب. - بوذری،1383،ص. - 50 کتاب آرایی هزارو یکشب صنیع الملک به تنهایی برای آن نسل معیاری برای مصورسازی کتاب خطی و چاپ سنگی بود.
بارزترین تمایز نگاره های نسخه ی هزار و یکشب صنیع الملک با نگاره های طراحی شده های پیشین، اجتناب از موضوعات آرمانی و اتخاذ رویکردی زمینی تر و واقع گرایانه تر با تاکید بر زندگی و فعالیت های روزمره ی شخصیت های به تصویر در آمده است که بیننده ی نگاره های صنیع الملک را به فرهنگ، آداب و سنن ایرانیان عصر قاجار نزدیک تر می سازد.
از نقطه نظر معماری، با تامل در تصاویر صنیع الملک می توان شکل خانه ها، اتاق ها، طاقچه ها، دیوار ها ، پنجره ارسی و پنجره های نوع فرانسوی که به تازگی وارد ایران شده بود، آجر فرش حیاط ها، حوض ها ، مطبخ ها، گرمابه های خزینه دار، بازار ها و بسیاری دیگر از شاخصه های معماری قاجار دست یافت. - ذکا، 1382،ص. - 34 از این رو، بر خلاف سنت نگار گری ایرانی و باز نمایی نمادین بنا، در تصاویر صنیع الملک با ویژگی هایی مواجهیم که نظایر آن را در آثار معماری بجا مانده از دوران قاجار، به سادگی می توان شناخت.
-4 ویژگی های معماری قاجار با توجه به عناصر بازنمایی شده در نگاره های هزار و یکشب
به طور کلی معماری دوره ی قاجاریه را می توان به دو دوره ی کلی تقسیم کرد:
الف - دوره ی اول: از آغاز سلطنت آغا محمد خان تا پایان سلطنت محمد شاه.
