بخشی از مقاله
چکیده
نورالدین عبدالرحمن جامی ملقب به خاتم الشعرا شاعر، ادیب و عارف نامدار ایران در قرن نهم هجری قمری است. منظومه هفت اورنگ سرودهی عبدالرحمن جامی شاعر والای عهد تیموریان در قرن نهم هجری، برای اولین بار در نیمه دوم قرن دهم و در کتابخانه حاکم مشهد شاهزاده ابراهیم میرزای صفوی به صورت نسخه کامل تدوین و مصورسازی شد. پس از این نسخه باشکوه، در نیمه دوم قرن دهم تا ابتدای قرن 11 هجری تعداد زیادی نسخ هفت اورنگ در مکتب کتاب آرایی شیراز مصور و ساخته شدند.
هدف از انجام این پژوهش، ضمن معرفی شیخ عبدالرحمن جامی به عنوان یکی از مشاهیر تاثیرگذار خراسان بر توسعه ادبیات آن روزگار، پاسخ بدین پرسش است که: منظومه هفت اورنگ جامی در توسعه مکاتب کتاب آرایی ایران در قرن دهم هجری چه نقشی داشته است؟
بدین ترتیب، پس از معرفی شیخ جامی و منظومه هفت اورنگ، نسخههای تدوین و مصور شدهی این نسخه در مکاتب کتابآرایی مشهد و شیراز معرفی و بررسی میشود. یافته ها حاکی از آن است که مصورسازی نسخه هفت اورنگ در کتابخانه مشهد باعث شکوفایی و توسعه مکتب مشهد شده و بعد از آن با اقتباسهایی که نگارگران شیرازی از نسخه مصور هفت اورنگ مشهد داشتهاند، مصورسازی این نسخه در نیمه دوم قرن دهم هجری در مکتب شیراز توسعه فراوانی یافته است.
روش پژوهش توصیفی- تاریخی و شیوهی گردآوری اطلاعات کتابخانهای اسنادی است.
مقدمه
در طول تاریخ ایران قرن نهم هجری را که مقارن با دوران حاکمیت تیموریان بر این سرزمین است میتوان یکی از دوره های رشد و شکوفایی ادبیات و هنرها دانست. تیمور و نوادگان او با توجه ویژه ای که به ادبیات و فرهنگ ایران نشان دادند موجب رشد و شکوفایی و گسترش آن شدند. در پایان قرن نهم هجری، سلطان حسین بایقرا و وزیر شاعر و فاضل او میرعلیشیر نوایی از حامیان هنر و فرهنگ به شمار می آیند. عبدالرحمن جامی نیز در چنین بستری از ثبات سیاسی و تعالی فرهنگی و هنری رشد یافت.
هدف از انجام این پژوهش معرفی یکی از مشاهیر برجسته خراسان در عصر تیموری است که با خلق آثار ادبی ممتاز، نه تنها عرصهای جدید بر ادبیات فارسی عصر تیموری گشود، بلکه بستری مناسب جهت مصورسازی متون ادبی در کارگاههای کتاب آرایی ایران فراهم نمود. مصورسازی سروده های شیخ عبدالرحمن جامی در نیمه دوم قرن دهم هجری، برخی از ممتازترین آثار نگارگری ایران را به خود اختصاص می دهند. امروزه نسخههای دستنویس و مصور بسیاری از آثار شیخ جامی، زینتبخش موزهها و کتابخانههای معتبر دنیا هستند که اغلب با ویژگیهای ممتاز نگارگری همراهند. در این مقاله به این پرسش پاسخ داده خواهد شد که: منظومه هفت اورنگ جامی در توسعه مکاتب کتاب آرایی ایران در قرن دهم هجری چه نقشی داشته است؟
اهداف این پژوهش عبارتند از:
بررسی نقش منظومه هفت اورنگ جامی در توسعه مکاتب کتاب آرایی ایران در قرن دهم.
بررسی زندگی و آثار شیخ عبدالرحمن جامی به عنوان یکی از مفاخر خراسان.
در فرضیات این مقاله به نظر می رسد که شیخ عبدالرحمن جامی به دلیل جایگاه ویژه در دربار تیموری و میان مردم خراسان از اعتبار خاصی در میان هنرمندان و اهل ادب برخوردار بوده و همین امر موجب توجه خوشنویسان و نگارگران به آثار او شده و در نتیجه باعث گسترش آثار او در طی قرن دهم و تاثیر گذاری بر توسعه مکاتب کتاب آرائی شده است.
پیشینه پژوهش
جستجوهای کتابخانه ای و الکترونیکی نشان از این دارند که مطالعات بسیاری به منظور معرفی شخصیت و آثار شیخ عبدالرحمن جامی صورت گرفته است. از مهترین منابع می توان به این موارد اشاره کرد:
کتاب "جامی" نوشته نجیب مایل هروی یکی از کامل ترین مطالعات انجام گرفته در این زمینه است که به بررسی زندگی این شاعر، تحولات عصر او و آثارش می پردازد
همچنین کتاب شیخ عبدالرحمن جامی که اطلاعات مفیدی در خصوص زندگی و آثار این ادیب برجسته عصر تیموری در اختیار می گذارد
در حوزه مصورسازی آثار جامی، سرشناسترین محقق، خانم پروفسور ماریانا شرو سیمپسون است که پژوهشهای بسیاری را در این زمینه انجام داده است. وی در کتاب "شعر و نقاشی ایرانی، حمایت از هنر در ایران، شاهکارهایی از هنر نقاشی قرن دهم هجری" به شرح و توصیف تک تک نگاره های هفت اورنگ دربار سلطان ابراهیم میرزا پرداخته است و بخشی از اطلاعات مورد نیاز این پژوهش را در مورد نسخه فریر، ارائه می نماید
همچنین پروفسور استوارت کری ولچ در کتاب ""five royal safavid of the sixteenth century به توصیف شاهکارهای هنری دوره صفوی می پردازد، که هفت اورنگ جامی نیز در آن قرار دارد. شرح داستان بعضی از نگاره ها و شیوه نگارگران این نسخه در پرداختن به رنگ، ترکیب بندی، فیگور و شخصیت پردازی مورد بررسی قرار گرفته است
متاسفانه تنها اثر مصور معرفی شده در منابع و مطالعات موجود، نسخه هفت اورنگجامی گالری فریر است و به غیر از آن، هیچ منبع دیگری در خصوص معرفی آثار مصور شیخ جامی وجود ندارد. فقدان مطالعات کافی ضرورت انجام این پژوهش را دوچندان می نماید.
روش پژوهش:
این پژوهش از حیث ماهیت توسعه ای، از نظر روش توصیفی-تاریخی و روش گردآوری اطلاعات آن به صورت کتابخانه ای اسنادی است.
- 1 شیخ عبدالرحمن جامی
عبدالرحمن جامی از شاعران مشهور قرن نهم هجری در دوره تیموری است."جامی در میانه ی سال های 817 898 ه.ق زیسته است چیزی نزدیک به هشت دهه یا 81 سال - هروی،". - 1377خاندان جامی اصلا از محله ی دشت اصفهان بودند و از آنجا به ولایت جام در خراسان هجرت کرده و در خرجرد جام سکونت کردند. عبدالرحمن جامی در همین قصبه به سال 817 ولادت یافت. بعدها به همراه پدر خود به هرات رفت و در محضر علما و دانشمندان آنجا کسب فیض نمود"
او در هرات به مقام و جایگاه والایی رسید و روابط نزدیکی با سلطان حسین بایقرا و وزیرش میر علیشیر نوایی برقرار کرد."عمق پیوند جامی با دربار و شگرفی تعلق دربار تیموری هرات با او از آنجا آشکار می گردد که سلطان تیموری به صرف ستایشگری و مدیح گستری جامی قانع نبوده و به نوعی، نظارت او را به عامه ی مردم می خواسته است"
جامی سنی حنفی بود و در مذهب خود استوار و پایدار بود. او از معدود شاعرانی است که در زمان حیاتش مورد توجه مردم و جامعه و حاکمان وقت بود"جامی به سبب علو مقام ادبی و علمی و معنوی که داشت پیش از انکه به دوران کهولت رسد در تمام ممالک زیر سیطره ی زبان فارسی، یعنی از امپراطوری عثمانی تا هندوستان شهرت یافت"
علاوه بر اعتبار شعر جامی در میان مردم و بزرگان، مقام بالای وی در فرقه ی نقشبندی نیز به اعتبار او در میان عامه مردم و مذهبیون می افزود. جامی از معدود ادیبانی است که اشعارش در زمان حیات وی بارها توسط خوشنویسان نگارش یافت و در قالب کتاب صحافی و تذهیب و مصور شد،"این کتاب ها علاوه بر اینکه اشعار جامی را برای ما حفظ کرده اندنحوه ی عکس العمل معاصرین او نسبت به اشعارش را نیز روشن می سازند حتی پس از مرگ جامی از شهرت و اعتبار او کاسته نشد و تا روی کار آمدن صفویان که از نظر مذهب با دوره تیموری متفاوت بود از جایگاهی ویژه برخوردار بود. گرایش به مذهب تشیع از آوازه جامی در عصر صفوی کاست.
- 2معرفی آثار شیخ جامی
از عبدالرحمن جامی آثار فراوانی در نظم و نثر بجا مانده است. دیوان جامی و هفت اورنگ دو اثر منظوم وی محسوب می شوند که دیوان جامی در سه بخش فراهم شده است،" جامی دیوان های سه گانه خود را مطابق سه دوره ی حیات خود تنظیم کرد و آنها را به ترتیب - - فاتحه ااشباب - - و - - واسطه العقد - - و - - خاتمه الحیوه - - نامید" از دیگر آثار جامی می توان به بهارستان - داستان های کوتاه - ، لوایح، مقالات فلسفی، شرح احوال و مقالات موسیقی اشاره کرد.
