بخشی از مقاله
چکیده
بعد از خط کوفی تحریری که به وسیلهی امام علی - ع - ابداع شد بیشترخطوط خوشنویسی قرآنی - اسلامی در ایران ابداع شده و بعدها نیز تنوع شکلی و تزیینی بسیار یافتند. مقالهی حاضر باهدف تحلیل و بررسی یک قطعه خوشنویسی قرآنی به روش توصیفی و تحلیلی نوشته شده و جمعآوری مطالب به روش میدانی و کتابخانهای صورت گرفته است. در این مقاله آیات پایانی سورهی حشر با توجه به اهمیت مضمون و محتوای غنی آن، بهوسیلهی صابرصفایی با استفاده از خطوط نسخ و رقاع نگاشته شده وضمن ترکیب و استفادهی زیرکانه از عناصر و عوامل بصری - رنگ، بافت، ریتم و ... - اثری فاخر آفریده شده است.
ماحصل این تحلیل و بررسی نشان از قابلیت خطوط اسلامی برای ظهور و بروز تفکرات دینی و نشان دهندهی متفکرانه بودن خلق آثار هنری - قرآنی حتی در عصرحاضر است همچنین از نتایج مقاله وجود وحدت در کثرتی است که همهی عناصر مجموعه به صورت جزء و کل در آن تاثیر اساسی داشته و عرفان و زیبایی شناسی را به خوبی مینمایانند.
در اثر مورد بحث با عنوان هو، ضمن پرداخته شدن به ارزش و اهمیت اعداد در باورهای ملی، مذهبی و همچنین استفادهی بجا و بهینهی آنها در اثر مزبور، از اصول و مبانی سواد بصری نیز به نحو مطلوب استفاده شده و اثری بیبدیل پدید آمده است. نگارندهی قطعه هو با خلق این اثر نو و بکر سعی در ایجاد یک قطعهی ماندگار داشته است و به همین خاطر ضمن استفاده از تجربیات هنری گذشتگان، از اصول زیبایی شناسی و تفکرات نو در این اثر استفاده کرده و با استفاده از خطوط موجود ترکیب و فضایی بکر و متفاوت ایجاد کرده است و نشاندهندهی این است که خلق یک قطعهی فاخر و تاثیر گذار نیازمند تفکر و استفاده از علوم مختلف دینی، هنری و غیره است.
واژگان کلیدی: رنگ وعدد، خط رقاع، خط نسخ، سورهی حشر، »هو.«
مقدمه
هنراسلامی تجربهای زیباشناختی از وحدت و کثرتهای موجود در جهان است. نتیجهای که در طی آن کلیهی کثرتها در حوزهی نظمی بدیع به وحدت تبدیل می شود. و اصول و طریقهی عرفان، براساس این تفکر اصلی استوار گشته که نشأت گرفته از قرآن است و لاالهالااالله - خدایی وجود ندارد مگر خداوند یکتا - اولین تفکر وحدانیت خدا - وحدت وجود - است. و شیخ شبستری میگوید: یکی را ببین، از یکی بگو و یکی را بشناس، عرفا هم بر حضور مطلق خدا در یک وجود و یک زمان اذعان دارند.
مفاهیم عمیق قوانین الهی را درک میکنند و از طریق تعمیق و نیایش اسماءالهی اتصال و اتحاد با حقیقت باطنی را طلب میکنند و او را به شناخت خداوند و سیرالیاالله و فنا فیاالله میرسانند. ، عارف طی این مراحل خدا را اساس همهی هستها میداند و جز او هستی نیست و سایر کائنات در حکم اشعهای هستند که از آن آفتاب حقیقت ناشی شده باشند و حکم آئینهای را مییابند که صفات الوهیت را جلوه میدهند. این نمادها به-خصوص در خطاطی که از قرآن و کلام شاخه گرفتهاند تجسم مییابد.
تمام عرفان در چند کلمه جای میگیرد و آن نام االله است که تمام اسماءالهی را در بر میگیرد و هر سالکی به واسطهی یکی از این اسماء به سوی خدا باز میگردد. و خداوند از اسماءاالله به تعلیم حضرت آدم پرداخت و نیاز به تعلیم آن واجب و ضروری گشت. خوشنویسی هنری است که مسلمانان در طول تاریخ بیش از سایر هنرها آن را پروردهاند و پیامبر میفرماید: هرکس "بسمله" را زیبا بنویسد وارد بهشت میشود. بدین معنا توجه دارد که قرآن کلام خداوند است و باید به اسلوب مناسب مطالب آن نوشته شود.
در عصر حاضر هنرهای قرآنی زیادی وجود دارند و از آنها استفادههای فراوانی در جهت خلق زیبایی و معرفی آیات قرآنی به عمل میآید در این میان نقش و اهمیت خوشنویسی به عنوان عنصر اصلی این آثار بر کسی پوشیده نیست چرا که خوشنویسی اولین هنر بصری و تجسمی در اسلام بوده و هست ولی سوال اولی که با آن مواجهیم این است که آیا همچنان این هنر قدسی و معنوی کاربرد اصلی کتابتی خود را در روزگار ما حفظ کرده است؟اما سوال دوم و اصلی اینکه آیا هنرمندان خطاط در عصر ما با تفکر و تحقیق به خلق آثار هنری مبادرت میورزند یا فقط از تجربیات و یافته های اساتید گذشته و قدما استفاده میکنند؟درقطعهی خوشنویسی مورد بررسی مقاله، خطوط نسخ و رقاع کاربرد اصلی را دارا هستند و لازم است که به صورت مختصر به ویژگیهای آنها پرداخته شود.
خط نسخ
خط نسخ شاید کاملترین خط از نظر نسبت و ترکیب و وضوح وسهولت در خواندن ونوشتن باشد خط نسخ به معنی نسخهبرداری و رونوشت کردن است. این خط در آغاز همپایهی خط کوفی بوده است و اصل آن از خط نبطی گرفته شده است. این خط از قرن 4ه.ق توسط ابن مقله شیرازی از خط کوفی مشتق شد و بعد توسط علی ابن هلال مشهور به ابن بواب پایهگذاری شد. و در تمام سرزمینهای تحت لوای اسلام گسترش یافته است.
خطّ نسخ خطّی است کامل، روشن و واضح که حروف و کلمات در آن پشت سر هم، منظّم و بدون تداخل حروف نوشته میشوند. در خواندن آن هیچ گونه اشتباهی صورت نمیگیرد به خصوص اگر با اِعراب و حرکات همراه باشد. به همین جهت کامل ترین خطّ در خطوط اسلامی است. خط نسخ نسبت را رعایت میکند که یکی از قواعد مهم خوشنویسی میباشد و موجب زیبایی خط میشود. این خط در حال حاضر اهمیت و کاربرد بسیار دارد و کتابها و نشریات با این خط چاپ میشود.در حال حاضر انواع مختلف خط نسخ از جمله شیوهی ایرانی، عربی، ترکی، هندی در جهان اسلام وجود دارد ولی قطعهی مورد بررسی در این مقاله - هو - به شیوهی ایرانی نوشته شده است.
خط رقاع
رقاع: جمع رقعه ؛ نامه ها، مکتوبها. -2 پاره ها، پینه ها. -3 یکی از خطوط معروف اسلامی که بدان رقاع - رقعهها - را می نوشتند و صور آن در اصل مانند حروف ثلث و توقیع است ودر مواردی با آنها اختلاف دارد.
