بخشی از مقاله
تشخیص مسمومیت
تشخیص مسمومیت در دامها بر اساس یافتههاي تاریخچه و بررسی محیط زندگی دام، نشانههاي درمانگاهی، یافتههاي آزمایشگاهی و آسیب شناسی انجام می شود. این تشخیص در مواردي به علت روشن بودن جنبههاي مختلف مسمومیت مانند مشحص بودن و در دسترس بودن منبع آن می تواند کار سادهاي باشد. اما در مواردي از جمله اثرات تحت درمانگاهی سموم، کار تشخیص بسیار پیچیده بوده و به بررسیهاي وسیع و طولانی مدت نیازمند است.
در هنگام اخذ تاریخچه موارد مسمومیت، کلیه اطلاعات مربوط به دام، اقدامات مدیریتی و محیط زندگی آن باید ماهرانه اخذ و به طور دقیق و موشکافانه مورد توجه و تفسیر قرار گیرد. در این ارتباط ضمن توجه سخن افراد مختلف، از هر گونه پیش داوري و ایجاد تورش بایداجتناب نمود. در این رابطه، حضور یا به کارگیري سمومی مانند آفت کش ها، داروها، رنگها، کودهاي کشاورزي، افزودنیها و مایکوتوکسین ها در تاریخچه دام حتی سابقه وجود و دسترسی به آنها باید مشخص شود.
مسمومیت در دامها اغلب با نشانههاي درمانگاهی بروز کرده و به دنبال آن جستجو براي تشخیص و اقدامات درمانی آغاز میگردد. در مواردي نیز ممکن است نشانههاي درمانگاهی چندان ملموس نباشد. براي مثال، اثر ماده سمی به صورت کاهش تولید دام، کاهش رشد و یا کاهش کارآیی تولید مثل دام بروز نماید. به هر حال، تعداد مواد سمی بسیار متنوع میباشند ولی تعداد ارگانهاي بدن محدود بوده و بنابراین، تشابه اثر سموم بر بافتهاي و به خصوص تشابه نشانههاي درمانگاهی فراوان دیده می شود.
بر این اساس، تشخیص مسمومیت با توجه به نشانههاي درمانگاهی ممکن است خطرناك باشد و همیشه باید این تشخیص اولیه تلقی شود و ضمن فراهم کردن شواهد قطعی، تأیید یا رد شود. در برخی از مسمومیتها پاسخ به درمان اختصاصی هم می تواند به تشخیص کمک نماید. مانند پاسخ مثبت مسمومیت با ترکیبات ارگانوفسفره به تجویز آتروپین. به هر حال، در هنگام رخداد مسمومیت در گله لازم است چند رأس دام به طور دقیق معاینه شوند تا همه نشانههاي درمانگاهی به طور کامل ثبت شود. نشانههاي اختصاصی ویا نسبتاً اختصاصی در معدودي از مسمومیتها دیده می شوند که توجه به آنها می تواند دامپزشک را به تشخیص نزدیک نماید. تغییر رنگ پوشش خارجی در مسمومیت با مولیبدن به علت از بین رفتن رنگدانه هاي آن رخ میدهد.
در مسمومیت با گیاهان حاوي گلیکوزیدهاي قلبی مانند خرزهره برادي کاردي و آریتمی هاي قلبی به فراوانی جلب توجه می کنند.
در مسمومیت با ترکیبات ارگانوفسفره تنگی شدید مردمک چشمها و ریزش فراوان بزاق ناشی از افزایش اثرات کولینرژیکی در دامهاي مسموم مشاهده میگردد. در موارد مسمومیت با نیترات مخاطات سیانوزه و خون به رنگ قرمز تیره است در مقابل موارد مسمومیت با سیانبد رنگ مخاطات و خون قرمز روشت است. در مسمومیت با داروهاي ضد ترماتدهاي کبدي مانند کلوزانتل و رافوکساناید، اتساع شدید مردمک چشمها به علت آسیب شبکیه و عصب بینایی جلب توجه میکند. در مسمومیت مزمن با فلوئور نیز تغییر رنگ دندانها و پوسیدگی زودرس آنها به فراوانی رخ میدهد.
یافتههاي آزمایشگاهی
آنالیزهاي آزمایشگاهی در جهت جداسازي ماده سمی از مایعات، بافتها و یا نمونههاي مشکوك منبع مسمومیت و نیز اندازه گیري بیومارکرهاي اعضاي مختلف در دام زنده براي مشخص کردن بافتهاي آسیب دیده و شدت آسیب آنها به منظور پی بردن به طبیعت عمل سم، هدایت می شود. نمونههاي مناسب براي جداسازي ماده سمی شامل خون کامل، سرم، ادرار، مدفوع، محتویات خارج شده معده و در مواردي مایع مغزي نخاعی و یا مایعات چشم است.
در دامهایی که کالبد گشایی شدهاند نیز نمونههاي کبد، کلیه، مغز، محتویات معده، شکمبه و رودهها هر کدام به مقدار 250-300 گرم - در دامهاي با جثه کوچک تمام عضو - براي ارسال به آزمایشگاه باید اخذ شوند - جدول . - 1 نمونههاي باید به شکل تمیز تهیه شوند و در صورت تأخیر در ارسال، در یخچال باید نگه داري شوند و یا این که منجمد گردند و در حداقل زمان به آزمایشگاه ارسال گردند. به هر حال، در مورد همه نمونهها برچسب حاوي نام آنها، نوع حیوان، محل و تاریخ نمونه برداري باید وجود داشته باشد. قبل از ارسال نمونه به آزمایشگاه باید از آمادگی و توانایی آن براي پذیرش نمونه و اندازه گیري سم مورد نظر مطع شد.
یافتههاي کلینیکال پاتولوژي ممکن است در مواردي ضمن نشان دادن بافت - هاي - آسیب دیده و شدت و وسعت آن، در کنار سایر یافتهها به تشخیص کمک نمایند. براي مثال، در مسمومیت حاد با اگزالات ها و نیز اتیلن گلیکول - Ethylene glycol - کاهش کلسیم خون دیده می شود و در شکل مزمن آن افزایش غلظت سرمی کراتینین - Creatinine - و BUN که نشانگر ضایعات کلیوي هستند رخ میدهد.
همچنین در موارد مسمومیت با آلکالوئیدهاي پیرولیزیدینی و آفلاتوکسین ها میزان پروتئین تام خون و بخصوص آلبومین کاهش چشمگیري داشته و فعالیت آنزیم گاماگلوتامیل ترانسفراز نیز افزایش نشان میدهد که به علت ضایعات پیشرونده و یا پیشرفته کبدي است. در موارد مسمومیت با پیاز در دامهاي بزرگ و مسمومیت با افراي قرمز - Red maple - در اسب، کاهش هماتوکریت همراه با اجسام هینز - Heinz body - در گلبولهاي قرمز دیده می شود.
یافته هاي آسیب شناسی
کالبدگشایی دامهاي تلف شده باید کامل باشد. از کالبدگشایی ناقص باید اجتناب نمود، زیرا می تواند منجر به از دست دادن ضایعه ویژه و یا نمونه مهم و با اهمیت گردد. همچنین باید توجه داشت در مواردي که مسائل قانونی و قضایی مطرح میباشند، نمونهها با دقت بیشتر و دوتایی تهیه شوند. همچنین حضور نماینده رسمی دادگستري در حین نمونه برداري ممکن است لازم باشد. پیش از کالبدگشایی، تغییرات سطوح خارجی بدن مانند کبودي پوست، نکروز و یا سوختگی آن و یا هر گونه ترشح غیر عادي از منافذ بدن باید مورد توجه قرار گرفته و در صورت حضور ثبت و بررسی شوند. شماره بدن دام ثبت و یا پلاك گوش آن جدا و حفظ گردد.
بعد از باز کردن محوطه بطنی در اولین اقدام لازم است همه ادرار موجود در مثانه به وسیله سرنگ جمع آوري گردد. البته باید توجه داشت که سرنگ وسیله مناسبی جهت نگه داري و ارسال نمونه ادرار نیست و بهتر است براي این منظور از ظروف پلاستیک یا شیشهاي استفاده شود. ادرار در بسیاري از موارد نمونه مناسبی براي جداسازي ماده سمی است.
تغییر رنگ سطوح سروزي و بافتهاي زیرجلدي به طرف زرد در موارد بیماريهاي همولیتیک و نیز به علت ضایعات پیشرفته کبدي ممکن است حضور داشته باشد. در مسمومیت مزمن با مس در گوسفند و نیز مسمومیت با پیاز در گاو و اسب درجاتی از زردي به علت همولیز دیده می شود. همچنین در مسمومیت با گیاهانی مانند خارخسک - Tribulusterrestris - و ارزن - Panicum sp. - در گوسفند و شاه پسند درخت
در همه دامها، زردي به علت ضایعات کبدي و اختلال در دفع بیلی روبین شکل میگیرد. در موارد مسمومیت با منواکسید کربن و سیانید نیز رنگ بافتها - عضلات - و خون قرمز روشن است و برعکس در مسمومیت با نیترات-نیتریت و یا کلرات رنگ آنها قهوه اي-شکلاتی خواهد بود.
رنگ، بو و طبیعت محتویات دستگاه گوارش ممکن است به تشخیص کمک نماید. بوي شدید پیاز در موارد مسمومیت با آن از محتویات شکمبه دامها به مشام میرسد. همچنین در مسمومیت با سیانید، فسفر، فراوردههاي نفتی، فنل و گیاهانی مانند شوکران کبیر بوي محتویات شکمبه یا معده - بوي موش - می تواند به تشخیص کمک کند.
جدول -1-2 نمونههاي درمانگاهی و کالبدگشایی براي اندازه گیري سموم
محتویات باید به دقت از نظر حجم، قوام، رنگ و وجود هر گونه ماده خارجی غیرعادي مانند قطعات رنگها، قطعات سرب، قرص و یا پلتها - مانند پلتهایی که براي طعمه به کار میروند - ، حشرات مانند برخی از سوسکها و یا گیاهان سمی شامل برگ و دانه آنها یا بقایاي آنها بررسی شود.
در برخی از موارد مسمومیت حاد آماس قسمتهاي مختلف دستگاه گوارش به صورت درجاتی از پرخونی و خونریزي در مخاط و دیواره دستگاه گوارش دیده می شود. مانند مسمومیت با مواد به شدت قلیایی و یا اسیدي، نمکهاي فلزات سنگین، آرسنیک، گیاهان سمی مانند خرزهره و کرچک. در مسمومیت با جونده کش هاي ضدانعقادي مانند وارفارین، و یا شبدر شیرین و برخی مایکوتوکسین ها خونریزيهاي وسیع در بافتها و حفرات بدن دیده می شود. همچنین لکههاي رنگ پریده که نشان دهنده نکروز بافت هستند در مسمومیت با موننسین - Monensin - بر روي اپیکارد و اندوکارد مشاهد می شوند.
نمونههاي لازم براي هیستوپاتولوژي به روش استاندارد از تمامی بافتها باید برداشت و در فرمالین خنثی قرار داده شوند. در روند آزمایشها به دنبال حصول نتیجه مورد نظر میتوان نمونههاي اضافی را از رده خارج کرد ولی در صورت عدم نمونه برداري مناسب در طی روزهاي بعد از رخداد مسمومیت امکان دسترسی به آنها وجود نخواهد داشت و موجب خسران می شود.
نمونههاي لازم براي سم شناسی نیز جمع آوري و به روش مناسب منجمد گردند. در هیستوپاتولوژي موارد مسمومیت ضایعات عمدتاً در کبد، کلیهها، قلب و دستگاه گوارش دیده می شوند. در بسیاري از مسمومیتها از جمله مسمومیت با تتراکلرور کربن، استامینوفن، سلنیوم، فسفر، سرب، گوسیپول، بلوط و شاه پسند درختی نکروز کبد دیده می شود و عمدتاً به صورت مرکز لبولیاست. در موارد مسمومیت با آلکالوئیدهاي پیرولیزیدینی و آفلاتوکسین ها نیز ضایعات کبدي به صورت فیبروز پیشرونده، مگالوسیتوز - Megalocytosis - و هیپرپلازي مجاري صفراوي جلب توجه میکند.
همچنین ضایعات مجاري صفراوي کبد در مسمومیت با گیاهانی مانند خارخسک و ارزن در گوسفند و نیز برخی مایکوتوکسین ها مانند اسپوریدسمین - Sporidesmine - دیده می شود. در مسمومیت با سرب گنجیدگیهاي ائوزینوفیلیک داخل هستهاي در سلولهاي کبدي و بخصوص سلولهاي لولههاي کلیوي یافت می شوند که تا حدي جنبه تشخیصی دارند.
ضایعات کلیوي نیز به علت دفع بسیاري از سموم از طریق دستگاه ادراري به فراوانی در مسمومیتها شکل میگیرد. در مسمومیت با برگ و میوه بلوط، گیاهان حاوي اگزالات، در برخی از موارد مسمومیت با گیاه تاج خروس، اتیلن گلیکول - ضد یخ - ، سرب، جیوه و...صورت میپذیرد.
