بخشی از مقاله
چکیده:
کودك و کودکی هایش در هر شهر و در میان هر قوم و طایفهاي طیف وسیعی از عناصر فرهنگی را به خود اختصاص می-دهد. مردم ایران نیز با پیشینهي فرهنگی و تنوع قومیاي که دارند، از این قاعده مستثنی نیستند و در هر زمان و مکانی متناسب با شرایط و نیاز کودك به خلق یک پدیدهي فرهنگی کودکانه پرداختهاند. پدید آمدن آداب و رسوم، گونه هاي مختلف ادبیات عامیانه، باورها و اعتقادات مربوط به کودك، ضربالمثلها، چیستانها و ترانه هاي کودکانه حاصل این توجه و اهمیت به کودك و خواسته هاي اوست.
در این پژوهش سعی شده با گردآوري ضربالمثلهاي کودکانهي رایج میان کردهاي استان ایلام علاوهبر آشنایی با نگاه و نگرش این مردمان به کودك در سنین مختلف، به چگونگی تعلیم و تربیت این مردم در قبال فرزندان خود، پیببریم. این پژوهش با روش قومنگاري و به صورت توصیفی- تحلیلی انجام گرفته است.
مقدمه
فولکلور یا فرهنگ عامیانه مجموعهي مفصلی از آداب و رسوم، ویژگیهاي زندگی فردي و اجتماعی، شیوههاي معاشرت، عقاید و سنن حاکم و دستاوردهاي ارزشمندي است کهایینهي تمامنماي زندگی گذشته و حال یک ملت میباشد. دستیابی به فرهنگ عامهي هر قوم و ملت و شناخت آن، در واقع شناخت مجموعهي آداب و رسوم، تجربیات، باورها، اعتقادات، روحیات، نحوه و نوع زیستن و گذران زندگی گذشته و حال آن قوم و ملت است. بدیهی است با توجه به ظهور فرهنگهاي جدید و سیطره یافتنشان بر فرهنگهاي بومی و در نتیجه، رو به زوال و نابودي گذاشتن این فرهنگها، جمعآوري، شناخت و ثبت آن-ها امري واجب و ضروري مینماید.
ادبیات عامه یا همان آثار تخیلی و ذوقی تودهي مردم که شفاهی و به دو صورت نظم و نثر از فردي به فرد دیگر و از نسلی به نسل دیگر انتقال یافتهاست، بخش مهمی از فولکلور هر جامعهاي را تشکیل میدهد که خود موضوعات گوناگونی را شامل میشود. یکی از مضامین آن ادبیات کودکان است که خود به دو بخش داستانی و غیرداستانی تقسیم میگردد. این نوع از ادبیات در فرهنگ سنتی مردم ایران، پیشینهاي بسیار طولانی و درخشان دارد که در هر دوره متناسب با شرایط مکانی و زمانی، روحیه، درك و فهم و نیاز و علاقه کودکان، به گویشها و زبانهاي مختلف پدید آمدهاست.
در این پژوهش برآنیم به بررسی تعلیم و تربیت کودك در خلال ضربالمثلهاي عامیانه و باورهاي مردم ایلام - به طور خاص کردهاي این استان - بپردازیم و دریابیم که در این فرهنگ چقدر به کودکان و علایق فکري و تربیتی آنان در سنین مختلف - از تولد تا دورهي نوجوانی - توجه شدهاست. به عبارت دیگر، با شناخت و تحلیل و بررسی علمی و دقیق گونههاي ادبی مرتبط با کودکان میتوان بهارزش و اهمیت کودك در جایگاه عضوي از آن جامعه که در آینده باید میراثدار این فرهنگ باشد، پیبرد. موضوعی که تا کنون کمتر بهطور جداگانه مورد توجه علمی دقیق قرارگرفتهاست.
پژوهشگران پیرامون ادبیات عامه در گویشهاي سورانی و کرمانجی تحقیقات قابل توجهی انجام دادهاند، اما کمتر پژوهشی به ادبیات کُردي جنوبی پرداخته است. در حوزه ي مثَلهاي کُردي پژوهندگان بسیاري فعالیت کرده اند؛ از جمله علی-اشرف درویشیان در فرهنگ کُردي کرمانشاهی - 1375 - ، نصرتاالله سپهر و اکبر رضایی در واتهي پیشه نان کوردي - 1387 - ، علی اکبر زاده علی در امثال و حکَم کُردي - 1388 - ، کریم کریمپور در خوهر ههلات - 1376 - ، موسی پرنیان در فرهنگ عامهي کُرد - - 1380، علی محمد سهرابنژاد در ضربالمثلهاي ایلامیان - 1383 - و کرم علیرضایی در مثلهاي ایلامی . - 1377 -
تا کنون دربارهي کودك و جایگاهاو در فرهنگ کردهاي استان ایلام تحقیقی جامع و مستقل صورت نگرفتهاست. به همین دلیل منبع و مأخذي که بتوان از آن بهره گرفت، وجود ندارد. پژوهشهایی که دربارهي فرهنگ استان ایلام انجام شده، به کودك و نقش و جایگاهان اشارهاي نداشتهاند. تنها در مقالاتی چند، با ذکر لالاییها به صورت بخشی از ترانههاي مربوط به کودك و بیان کارکردها و درون مایههاي لالاییها، به کودك و نقش مادر در فرایند تربیت پذیري و آموزش کودك اشاراتی شدهاست.
این پژوهش با روش قومنگاري و به صورت توصیفی- تحلیلی انجام گرفتهاست. با توجه به کم بودن اسناد و مدارك مکتوب در این زمینه، براي تکمیل اطلاعات پژوهش از روش میدانی و مصاحبه با ریشسفیدان و گیسسفیدان در شهرها و روستاهاي متعدد استان ایلام - ایلام، ایوان، چرداول، سیروان، مهران و. . . - که داراي ساکنان کرد زبان هستند، استفاده شده است.
در این اثر سعی برآن است، ابتدا پیرامون مضوعاتی چون؛ کودکانهها،مثَل و ضربالمثلها، زبان کردي و شاخههاي آن اطلاعاتی داده شود، سپس فرایند تعلیم و تربیت در قالب ضربالمثلها با ذکر شواهدي بررسی گردد.
• کودکانه ها
شمار زیادي از نویسندگان و پژوهشگران فرهنگ عامه که بهنوعی به کودك و پیوند او با فرهنگ مردم پرداختهاند، در بخش-هاي مرتبط به ترانه هاي عامیانه و به خصوص ترانه هاي مربوط به کودکان کلمه »کودکانه« را بهکار بردهاند.کودکانه ها یکی از گونه هاي ادبیات عامیانه و از جمله واژههایی است که در ادبیات کودکان گاهی به صورت ترکیبی با دیگر کلمات از جمله - ترانه ها- بهکار میرود. منظور از کودکانه مواردي از فرهنگ عامه است که به نوعی با کودك و علایق و خواسته هاي او ارتباط و پیوند نزدیکی دارد و به منظور تعلیم و تربیت، پرورش فکري، اخلاقی، فرهنگ آموزي و جامعهپذیري کودکان متناسب با موقعیتها و ادوار گوناگون توسط والدین و یا خود کودکان براي کودکان ایجاد شدهاست. به جز ترانههاي کودکانه مثَلها، چیستانها، لطیفه ها، افسانه ها، روایتهاي عامیانه و. . . نیز از گونههاي رایج و ارزشمند ادبیات کودکان هستند
با شناخت و بررسی این کودکانهها از جنبهي جامعه شناسی، میتوان به جایگاه کودك در فرهنگ اقوام گوناگون پیبرد و همچنین با توانمنديهاي مردم در ایجاد و حفظ این نوعِ خاص از ادبیات عامیانهاز گذشته تا بهامروز بیشتر آشنا شد. در این میان »قوم کرد« بهدلیل داشتن روحیات ویژهاي که متأثر از نحوهي زندگی ایلیاتی آنهاست و همچنین پیشینهي تاریخی و فرهنگی غنی و زندگی کوچنشینی پیوند خورده با طبیعت، داراي کودکانههایی اصیل با مضامینی متنوع هستند، که در دورههاي مختلف و متناسب با شرایط و موقعیتهاي گوناگون، از دل زندگی ساده و بیپیرایهانها برآمده و سینه به سینه نقل شده و به نسل امروز رسیده است.
بی شک ادبیات کودك و اساساً خود کودك در جایگاه عضوي از جامعه، عنصري جداگانه نبوده که به صورت موضوعی جداگانه بهان پرداخته شود، بلکه موضوعی بافته و تنیده در دیگر عناصر و موضوعات جامعه است، از این رو مطالعه این مباحث ما را به بسیاري از عقاید و باورها دربارهي چگونگی تربیت و آموزش کودك و جایگاه وي در میان این فرهنگ رهنمود میسازد.
•مثَل و ضرب المثل
مثَل در لغت به معناي شبیه، نظیر، مانند، لنگه، حدیث، قصه و. . . - ر. ك: نفیسی، ذیل واژه؛ دهخدا، ذیل واژه؛ عمید، ذیل واژه - و در اصطلاح به معناي داستانی است که میان مردم شهرت یافته و آن را براي ایضاح مطلب و مقصود خود، به نظم یا نثر حکایت کنند - معین، ذیل واژه - . در فرهنگ آریانپور - 157 /4 :1385 - در باب مثَل آمدهاست: »سخن منظوم یا منثوري است که حاصل پیامی شخصی است و زمانی اعتبار مثَل را به دست میآورد که در گفتار مردم تکرار شود و کاربرد یابد.«
توجه به امثال هر زبان و کوشش براي جمع آوري آنها زمانی صورت میگیرد کهان زبان به درجاتی از کمال و تعالی رسیده باشد . زبان. کهن پارسی و به تبع آن زبان غنی کُردي- که پیوندي بنیادین با زبان فارسی دارد
