بخشی از مقاله
چکیده
از جمله شگردهاي مهم ادبی که براي اثبات اندیشه و ملموس ساختن مفاهیم ذهنی بهکار میرود، مثل و تمثیل است که شاعران نیز از آن بهرة فراوان بردهاند و زیرمجموعه زیباییشناسی در شعر بهشمار میرود. از آنروي که ضربالمثلها به تاریخ قومی یک ملت تعلق دارند، دربردارندة دغدغهها، دردها و رنجها، اطلاعات تاریخی، اجتماعی، مسایل زبانی و... هستند و شاید بتوان از این منظر آنها را به اسطورهها شبیه دانست، چرا که اساطیر نیز از تاریخ کهن اقوام و فرهنگهاي گوناگون در درازناي زندگانی بشر سخن میگویند.
بنابراین استخراج و تدوین ضربالمثلها در آثار ادبی امري بهجا و ارزشمند تواند بود. از دیگرسو گاهی تمثیلهایی که یک شاعر بهکار میبرد، مورد اقبال عموم واقع شده و در اثر رواج کاربرد، تبدیل به ضربالمثل میشوند. باباطاهر همدانی از شاعرانی است که از تمثیل و ضربالمثل در شعر خویش استفادهکرده است. در این پژوهش که به روش تحلیلی- توصیفی و با دادههاي کتابخانهاي انجام پذیرفتهاست، نشان دادهشده که وي بهدلیل نزدیک بودن زبان شعرياش به زبان عامه مردم، از ضربالمثل بیشتر از تمثیل و به صورت مستقیم، بهره برده است.
-1 مقدمه
زیبادوستی و زیباگرایی، عمري دارد به قدمت زندگی بشر. انسان همواره نسبت به زیباییهاي دنیاي اطراف خویش داراي واکنش و جذب فراوان بودهاست. در عین حال، نمیتوان تعریفی کلی براي زیبایی بهدست داد چرا که سنجههاي زیبایی در هر شخص نسبت به دیگر کسان، متفاوت و متغیر است و اگر نگرشهاي زیباییشناسانه را به تعداد انسانهاي روي کرة زمین فرض کنیم، شاید با کمی تسامح، پدیدهاي دور از ذهن به نظر نرسد.
علم زیباییشناسی از جمله زیر شاخههاي علم فلسفه به حساب میآید که در تاریخ هنر اروپا، پدیدهاي برآمده در نیمه دوم قرن نوزدهم است که در مخالفت با تفکر علمی و تجربی حاکم بر اروپاي آن زمان شکل گرفتهاست - داد، . - 182 : 1389 زیباییشناسی در تمامی علوم حتی علوم پایه راه خود را بازکردهاست و البته در هنر- که میتوان آنرا نیز علمیمستقل نامید- به اوج خویش میرسد. یک اثر در صورتی هنري دانسته میشود که به زیبایی موصوف باشد و در واقع هنر محض، آفرینش زیبایی است که یکی از ویژگیهاي ذاتی شعر و ادبیات محسوب میشود - مساعد،. - 119 :1396 در حقیقت اگر شعري فاقد زیبایی باشد و مخاطب از خواندن و شنیدن آن لذتی برد، تنها میتوان عنوان نظم را برآن نهاد و نه شعر.
ضربالمثل و تمثیل از جمله صنایع معنوي هستند که خود در ذیل علم بیان قرار میگیرند. همانگونه که در گفو گويهاي روزمره براي تفهیم مخاطب از ضربالمثل استفاده میشود، شاعران نیز براي درك هرچه بیشتر و بهتر مخاطب خویش، از این دو بهرهمیبرند و سخن خویش را بدینوسیله متنوعتر و جذابتر مینمایند. باباطاهر همدانی، شاعر عارف قرن پنجم نیز در اشعار خویش که اغلب با گویشی محلی سروده، از بهکار بردن ایندو عنصر غافل نبودهاست. در پژوهش حاضر، پس از بیان مفهوم تمثیل و ضربالمثل به اختصار، به بررسی کاربرد آنها در شعر این شاعر پرداخته شده است.
-2-1 بیان مسأله
تمثیل یکی از مهمترین شیوههاي بیان ادبی نهتنها در ادبیات فارسی، بلکه در ادب دیگر ملل و نیز کتب دیگر حوزهها از قبیل کتب ادیان، برشمرده میشود و نیز از کاراترین ابزارهایی است که جهت القا و ابلاغ مفاهیم و اندیشههاي والا براي تودههاي وسیع مردمان بهکار میرود. این شیوة بیان از کهنترین ادوار در آثار ادبی، دینی و اخلاقی ایرانیان بهویژه در آثار عرفا، حضور داشتهاست. باباطاهر همدانی نیز یکی از همین شعراي عارف و درویش مسلک است که زبانی ساده و بیپیرایه دارد و با همین زبان سادة خویش به بیان مفاهیم عرفانی و عشق به معبود خود، میپردازد و هر کجا لازم میبیند از تمثیل و ضربالمثل جهت تفهیم مطلب به خوانندة شعر خود بهر میگیرد و گاهی شعرش آنقدر صادقانه و بیآلایش است که خود به ضربالمثل یا بیتی مشهور تبدیل میشود و کاربرد مییابد. در این پژوهش میزان استفادة این شاعر از دو عنصر معنوي یعنی تمثیل و ضربالمثل بررسی شده است تا نشانداده شود که وي نیز همچون سایر شعرا علیالخصوص شعراي عرفانگرا، به کاربرد مثل در شعر خویش گرایش داشتهاست.
-3-1 پیشینه پژوهش
در مبحث زیباییشناسی در ادبیات و شعر فارسی مقالات و کتب بسیاري به رشته تحریر درآمدهاست اما در موضوع زیباییشناسی شعر باباطاهر، تنها یک مقاله با عنوان »زیباییشناسی و نواندیشی در شعر باباطاهر«، نوشته دکتر قهرمان شیري در همایش باباطاهر دانشگاه بوعلی سینا در شهریورماه 1379، ارائه شدهاست ولی در بحث زیباییشناسی با محوریت کاربرد ضربالمثل و تمثیل در شعر وي، تا بهحال پژوهشی صورت نگرفتهاست.
-4-1 اهداف و فرضیههاي پژوهش
هدف از انجام این پژوهش- پس از تعاریف مختصر از تمثیل و ضربالمثل- بررسی کاربرد ایندو عنصر در شعر باباطاهر همدانی است و فرضیههاي زیر مورد بحث قرار گرفتهاند:
* کاربرد تمثیل و ضربالمثل در اشعار باباطاهر با توجه به میزان سرودههاي وي، داراي بسامدي بالا است.
* باباطاهر بیشتر از اصل ضربالمثل با آوردن تمام واژههاي کلیدي در اشعار خود بهره برده و کمتر از تکواژهها استفاده کردهاست.
* میزان استفادة باباطاهر از ضربالمثل در اشعار خود، بیشتر از تمثیل است.
* استفاده از ضربالمثل در اشعار باباطاهر، بیشتر جنبه حکمت آموزي دارد.
-5-1روش تحقیق
پژوهش حاضر به شیوة توصیفی- تحلیلی و با دادههاي کتابخانهاي، با محوریت قرار دادن مجموعه دوبیتیهاي باباطاهر همدانی به تصحیح وحید دستگردي و بررسی و استخراج تمثیل و ضربالمثلهاي موجود در آن، انجام پذیرفتهاست.
-2 بحث
زیبایی از جمله جانمایههاي ادبیات و هنر ادبی و امري است جداییناپذیر از شعر. در واقع میتوان گفت زیبایی شعر نتیجه زیبایی واحدهاي ساختاري آن، چه روساخت و چه زیرساخت است - مساعد،. - 120 :1396 میزان بهرهبري شاعران از آرایههاي ادبی جهت زیباسازي اشعار خویش و تأثیر بیشتر و عمیقتر بر روي مخاطب، به عوامل گوناگون بسیاري از جمله هدف شاعر از شعر و نیز دورهاي که در آن میزیسته، بازبسته است. برخی شاعران براي بیان مبانی عرفانی، برخی جهت پند و اندرز دادن، بعضی تنها براي مدح و ستایش و عدهاي نیز جهت ابراز عشق به معشوق خویش و به تناسب از آرایهها سود میبردند و از این طریق از دیدگاه خود به زیبایی شعر خویش- گاه اندك و گاه بسیار- میافزودند.
از جمله صنایع معنوي که خود زیرمجموعه علم بیان بهحساب میآید، تمثیل و ضربالمثل است که کاربرد آن در شعر فارسی قدمتی دیرینه دارد که در مبحث اشعار حکمی و پندآموز، سهمی بیشتر را به خود اختصاص دادهاست تا لحن آمرانه نصیحت و اندرز با بیان تمثیل و ضربالمثل، کمی تلطیف گردد و مخاطب نصیحتگریز را به خوانش ادامه شعر ترغیب نماید. در ادامه پس از ارائه تعاریفی مختصر از تمثیل و ضربالمثل به بررسی ابیاتی از باباطاهر همدانی که در آنها چه بهصورت مستقیم و چه غیر آن، از ایندو عنصر استفاده شدهاست، خواهیم پرداخت.
1-2 تمثیل
1-1-2ماهیت تمثیل تمثیل واژهاي است عربی که براي آن این معانی را بیان نمودهاند: چیزي را شبیه چیز دیگر کردن، داستانی را به نمایش درآوردن، سخنی را شرح دادن - المنجد، :1373 ذیل »التمثیل. - « در فرهنگ فارسی معین براي تمثیل این تعاریف آورده شده است: مثال آوردن، داستانی یا حدیثی را بهعنوان مثال بیان کردن، داستان آوردن - معین، :1382 ذیل »تمثیل. - « به بیانی میتوان تمثیل را آوردن یک تصویر به ازاي یک سخن دانست.
