بخشی از مقاله
چکیده
خصوصیات فرهنگی در هر جامعه تعیینکننده ارزشها و انتظارات افراد از روابط خانوادگی و کیفیت روابط مذکور است. با توجه به این که ضربالمثلها در هر جامعه نمایانگر عقاید و آداب و رسوم و هنجارهای رایج میباشند، بررسی دقیق آنها میتواند درک بهتری از کیفیت روابط خانوادگی ایجاد نماید. هدف این پژوهش تحلیل کیفی ضربالمثلهای فارسی مرتبط با نقش مادری است.
در پژوهش حاضر از روش کیفی استفاده شده است. ابتدا با مراجعه به کتب و فرهنگنامههای معتبر زبان فارسی ضربالمثلهای حاوی کلمه مادر و مترادفهای آن مشخص شدند. درگام بعدی با حذف موارد نامربوط، تنها 355 ضربالمثل مورد تحلیل قرار گرفتند که دقیقا با رابطه مادر-فرزندی مرتبط بودند. پنج مقوله اصلی بر اساس تحلیلها استخراج گردید که عبارتند از: جایگاه ویژه و منحصر به فرد مادر برای فرزند، همجوشی مادر-فرزند، رقابتکنندههای رابطه مادر-فرزند، امتیازات نقش مادری و هزینههای مادری کردن. هریک از مقولههای مذکور شامل مقولههای فرعی میباشند .
بر اساس نتایج، زنان در جامعه ایران به واسطه مادر شدن از نظر اجتماعی و حتی معنوی ارتقاء مییابند. با این وجود مادری کردن دشواریهای زیادی را نیز شامل میگردد که باعث میشود فرزندان همیشه نسبت به مادران احساس دین و حتی گناه داشته باشند. در ضرب المثلها رابطه مادر-فرزندی چنان درهمتنیده و نزدیک به تصویر کشیده شده است که تصور وجود مفاهیمی چون مرز و تمایزیافتگی در این رابطه را دشوار میسازد. همچنین جایگاه مادر برای فرزند برتر از جایگاه پدر توصیف شده است. بر اساس نتایج میل جنسی، منافع مالی و تهدید جانی مهمترین عوامل تهدید کننده رابطه مادر-فرزندی هستند.
مقدمه
مادر اولین، مهمترین و موثرترین فرد در زندگی هر انسان است. به گونهای که عمده نظریهپردازان رشدی در این باور مشترکند که کیفیت رابطه تجربه شده بین هر فرد با مادرش تاثیر قابل توجهی بر شکلگیری شخصیت و سلامت روان او در آینده دارد نزد ایرانیان که خانواده را بسیار مهم میانگارند و از منظر آنان خانواده هر شخص معرف ویژگیهای فردی او تلقی میشده است نیز مادر جایگاهی بسیار ویژه و بیرقیب دار بوده است و آموزههای فرهنگی و ادبی و مذهبی بر اهمیت جایگاه مادر تاکید دارند
پژوهشهای انجام شده در ایران حاکی از تاثیرات مهم مطلوب و نامطلوب مادران بر جنبههای مختلف زندگی فرزندانشان از شکلگیری شخصیت - ناظر، مختاری، صیادی و مشایخی، - 1395 و وضعیت سلامت روان - دوستی و هدایتی، - 1395 فرزندان گرفته تا مهارتهای ارتباطی - طاهری و همکاران، - 1391، سبکهای دلبستگی و خودپنداره آنها - صفایی، بیگدلی و طالعپسند، - 1390 می باشند.
همچنین برخی مطالعات ایرانی نشان میدهند که دامنه تاثیر مادران تنها محدود به دوره کودکی و نوجوانی نمیباشد. آنها نقش مهمی در زندگی زناشویی فرزندان خود و حتی روابط با همسران فرزندشان نیز دارا میباشند - چراغی، 1393؛ چراغی و همکاران، . - 1394 نقش مهم و غیرقابل انکار مادران از کودکی تا بزرگسالی در زندگی فرزندانشان ضرورت مطالعه دقیق و عمیق رابطه مادر-فرزندی و عوامل موثر بر کیفیت آن را خاطرنشان میسازد.
با وجود آن که روابط خانوادگی یک موضوعی مشترک در همه جوامع است اما مفهوم خانواده در ذهن افراد، رسوم حاکم بر آن، مراحل تحول آن و انتظارات افراد از روابط خانوادگی تحت تاثیر فرهنگ میتواند متفاوت باشد. رویکرد چندفرهنگی در دنیای امروز همگان را به بذل توجه و احترام بیشتر نسبت به ارزشها و مفاهیم گوناگون نسبت به زندگی خانوادگی در جهان فرا میخواند.
این واقعیت درباره نقش مادر و کیفیت مادری کردن نیز صادق است. به عنوان مثال موضوعاتی چون طول دوران وابستگی متقابل بین مادر-فرزند و نگرش نسبت به خوداتکایی فرزندان، وجود یا عدم وجود شرایط زندگی جدا از والدین برای فرزندان پیش از ازدواج، حضور پررنگ و مفید والدین توسط فرزندان در دوران کهنسالی و وجود یا عدم وجود سندرم آشیانه خالی والدین از مواردی هستند که میتوانند تحت تاثیر فرهنگ حالات متفاوتی دارا باشند
بالطبع مطالعه رابطه مادر-فرزندی دربافت فرهنگی جامعه به درک بهتر کیفیت این رابطه، شناخت دقیقتر آسیبهای آن، و به تبع آن طراحی مداخلات موثرتر معطوف به خانواده در ایران کمک خواهد کرد. در غیر این صورت راهکارها و روشهای به دست آمده از جوامع دیگر مورد استفاده قرار خواهد گرفت که با توجه به عدم حساسیت فرهنگی نسبت به جمعیت بومی، فاقد اثربخشی لازم و حتی ایجاد مشکلات جانبی برای مخاطبان خواهد بود.
ضربالمثلها با توجه به آن که منعکس کننده آرا و شیوه نگرش - پرتویآملی، - 1385، حکمتهای تجربی مردم، هنجارها، سبک زندگی، مناسبات، منش، خلق و خو و دیگر مولفههای مردمان آن سرزمین میباشند
از اهمیت ویژهای برخوردارند. بنابراین میتوان نتیجه گرفت که با بررسی ضربالمثلهای فارسی درباره مادر، اطلاعات مهمی پیرامون نگرش دیرینه فارسیزبانان نسبت به رابطه مادر-فرزندی به دست آورد.
بررسی پژوهشهای پیشین نشان میدهد که تا کنون پژوهش خاصی در زمینه ضربالمثلهای فارسی مرتبط با مادر صورت نگرفته است. اگرچه پژوهشهای متعددی به بررسی ضربالمثلهای مرتبط با خویشاوندان مختلف و یا زنان پرداختهاند
اما نکته قابل توجه این است که پژوهشهای مذکور عمدتا از منظر زبانشناختی، انجام شدهاند یا به بررسی کمی ضربالمثلهای موجود درباره نسبتهای خویشاوندی مختلف منجمله مادر پرداختهاند. جستجوی مولف در بانکهای اطلاعاتی داخلی برای یافتن پژوهشی که به تحلیل کیفی ضربالمثلهای فارسی مرتبط با نقش مادر و از منظر روانشناختی پرداخته باشد ناکام ماند.
با توجه به اهمیت نقش مادر در خانواده ایرانی و تاثیرات عمیق و بلند مدت آن در زندگی فرزندان و با توجه به اهمیت زیاد تاثیرپذیری ارزشهای فرهنگی بر رابطه مادر-فرزندی و با توجه به این نکته که ضربالمثلها مخزنی غنی از ویژگیهای فرهنگی جامعه میباشد، هدف از پژوهش حاضر تحلیل کیفی ضربالمثلهای فارسی درباره مادر است.
روش
از بین منابع متعدد موجود درباره ضربالمثلها کتاب "فرهنگ بزرگ ضربالمثلهای فارسی" - ذوالفقاری، - 1388 به عنوان یک منبع جامع انتخاب گردید. در گام بعدی کلیه ضربالمثلهای حاوی کلمه مادر، ننه و بیبی استخراج گردید. سپس تنها مواردی که به شکل مستقیم یا غیرمستقیم به رابطه مادر-فرزندی یا نقش مادری مرتبط بودند مشخص شدند و مورد تحلیل قرار گرفتند. در مرحله بعد محقق هر یک از ضربالمثلها را مطالعه کرده و شروع به کدگزاری یکایک آنها نمود. همچنین کدهای مشابه دارای مفاهیم مشترک در زیر مقولات مختلف طبقهبندی شدند. سپس محقق سعی کرد که مقولات به دست آمده را ساماندهی کرده وارتباطات بین آنها را مشخص کند.
یافتهها
پس از تحلیل ضربالمثلها تعداد پنج مقوله اصلی استخراج گردید. هر یک از این پنج مقوله شامل زیر مقولاتی نیز بودند که عبارتند از:
الف - جایگاه ویژه و منحصر به فرد مادر برای فرزند
.1 - پیامدهای منفی بیمادری،
2 عدم توانایی هیچکس یا هیچ چیز در رقابت با مادر یا مهر او،
.3 تمایل بیشتر فرزند نسبت به مادر تا پدر،
.4 نکوهش رقابتگری با مادر/ بی نتیجه بودن
