بخشی از مقاله
چکیده
قاسم انوار از شاعران بزرگ زبان فارسی در قرن هشتم و نهم هجري است؛ او در عرفان و تصوف مقام بلندي دارد. یکی از ویژگیهاي مهم شعر قاسم انوار نکات تعلیمی و حکمی است که در شعر خود بکار برده است. از آنجا که قاسم انوار صاحب خانقاه بوده است شعراو بیشتر جنبه تعلیمی دارد. مهمترین موضوعات تعلیمی و حکمی شعر قاسم انوار را نکات عرفانی و تربیتی شامل می شود. موضوعاتی مانند مرگ، امیدواري، مذمت دنیا، امانتداري، پرهیزگاري، مذمت عیبجویی ،مجاهده و مسائلی ازاین قبیل... هدف ما در این تحقیق بررسی مسایل تعلیمی به کاربرده شده در اشعار قاسم می باشد و اینکه آیا قاسم انوار از مسایل حکمی و تعلیمی در اشعارش بهره برده است و اگر استفاده کرده از چه موضوعاتی الهام جسته است؟.
پیشینه تحقیق
ازآنجایی که ایرانیان درطول تاریخ به مسائل اخلاقی اهمیت ویژه داده اند،دراین حوزه ازادبیات نیزتفحص بسیاري کرده اند؛آنها درکتابهاي متعدد به بیان آموزه هاي اخلاقی وتعلیمی مثل »شاهنامه«فردوسی ،»حدیقه«سنایی« ،»بوستان« و»گلستان«سعدي،»مثنوي«مولانا،وسایرین پرداخته وارزش آنهاراروشن ساخته اند.نویسندگان دیگري چون دکترمریم مشرف درکتاب »جستارهایی درادبیات تعلیمی ایران«بخشی ازاین آثارراموردتحلیل قرارداده اندویانویسنده دیگري چون دکترحسین رزمجودرکتاب »نقدونظري برشعرگذشته پارسی«شعرفارسی راازدیدگاه نقداخلاقی موردارزیابی قرارداده است.
دربسیاري ازآثاري که به شرح قصایدشاعران مختلف اختصاص دارد،به نکات تعلیمی دراین آثارنیزاشاره کرده اند.علی سالاري شادي دردومقاله باعناوین »:احوال ومناسبات صدرالدین صفوي« و »نقدافسانه ي قاسم انوار«به شرح احوال اوپرداخته است حسین نصیري جامی نیزدرمقاله اي ،شاه نعمت اله ولی وقاسم انوار راباهم مقایسه کرده اماتاکنون پیرامون تعلیم وحکمت درشعرقاسم انوارتحقیق جامعی صورت نگرفته است.دراین مقاله به مهمترین نکات تعلیمی ازدیدگاه قاسم انوارپرداخته می شود.
مقدمه: قاسم انوار:
قاسم انواریکی ازشاعران معروف وعارفان معروف قرن نهم است که بسیاري ازنویسندگان درموردزندگی آن مطالبی نوشته اند؛
حقیقت می گوید:» امیرسیدمعین الدین علی پسرنصیرالدین هارون پسرابوالقاسم حسینی تبریزي معروف به سیدقاسم انواریاشاه قاسم انوار یکی ازمشاهیرشاعران صوفی مشرب اوایل قرن نهم هجري است.« - حقیقت، - 612 : 1388 حقیقت اززبان جامی وهدایت می گوید:»عبدالرحمن جامی ورضاقلی خان هدایت وفات اورابه 837 هجري درخرجردخراسان ثبت کرده اندمولاناصدرالدین کاشغري درباره ي سیدقاسم انوارگفته است که ایشان گرداب معانی عالم انددراین زمانه همه ي حقایق اولیا پیش ایشان جمع است« - همان: - 613
استادصفادرباره ي قاسم انواروتاریخ ولادت ووفات وزندگی وي، می نویسد:»معین الدین علی ابن نصیرابن هارون ابن ابوالقاسم حسینی قاسمی معروف به »قاسم انوار« ازمشایخ اهل تصوف وازشاعران پارسی گوي نیمه ي دوم قرن هشتم ونیمه اول قرن نهم هجري بود.خاندانش ازسادات حسینی تبریز واوخودازپیروان خاندان شیخ صفی الدین اردبیلی بوده ودرمشرب تصوف مقامات بلندداشته است چنانکه هم زمانان وقریب العهدان وي ازاوبااحترام بسیارنام برده اند،کمال الدین عبدالرزاق اورادر»مرتضی اعظم مقتدي مکرم« خوانده ودولتشاه »سیدعارف مقبول الابرار والاخیارصفی الملل والدین شاه قاسم انوار« آورده وخواندمیر»حضرت نقابت منقبت سیادت مرتبت معارف شعارهدایت آثار،امیرسیدقاسم انوار« نوشته است ودیگران نیزهریک براین سیرت وروش ازاوبه حرمت یادکرده اند.
نقطه تخلص اودراشعارش »قاسمی«و»قاسم «است.گویاقاسمی نسبت اوست به جدش ابوالقاسم،وقاسم شاید اختصاري باشد ازلقب»قاسم انوار«که بنابراشاره مکرردرقالب مراجع صدرالدین موسی بن شیخ صفی الدین اردبیلی بدوداد.ولادتش دراواسط قرن هشتم وبنابراشاره بعضی ازنویسندگان احوالش به سان 757درسراب تبریز اتفاق افتادواینکه دولتشاه نوشته که اودرسرخاب - ازمحلات تبریز - متولدشده خلاف ضبط مأخذ متعدد دیگراست.قاسم انواردرعنفوان شباب درپی تحصیل علم وادب به تبریز رفت وگویادرهمین احوال بودکه درحلقه مریدان شیخ صدرالدین موسی - م 794.ه - فرزندوجانشین شیخ صفی الدین اردبیلی درآمد سال وفاتش را 837 ه نوشته اندوبسیاري ازشاعران هم این تاریخ رادرآثارشان ثبت کرده اندمانندجامی درنفحات الانس ،ولی دولتشاه درتذکرة الشعراآن را835 وخواندمیردرحبیب السیر 837 آن راثبت کرده است. - صفا، - 258 : 1375
سعیدنفیسی می گوید:»سیدمعین الدین علی بن نصیرالدین هارون ابن ابولقاسم حسینی تبریزي معروف به قاسم انواریاشاه قاسم انواریکی ازمشاهیرشعراي صوفی مشرب ایران ویکی ازبزرگان قرن نهم بود،درسراب نزدیک تبریز،در757ولادت یافت وجوانی رادرتبریزگذراندوي ازمریدان شیخ صدرالدین موسی اردبیلی نواده ي شیخ صفی الدین عارف مشهورقرن هفتم وجدصفویه بود.در837درخرجردجام درگذشت.
درشعرقاسم یاقاسمی تخلص می کرد.وي پیروطریقه ي تصوف بوده وباخاندان صفوي خویشی داشته است ودرزبان فارسی شاعرزبردستی بودگذشته ازدیوان غزلیات وي که معروف است به نظم ونثرآثاردیگري داشته ازآنجمله است:مثنوي توجه نامه یاواقعه ي هرات که در779 به پایان رسیده است، انیس العاشقین،رساله ي وجود،مکاتیب،سوال وجواب،رسالات الامانت که در779 به پایان رسیده است، - «نفیسی، - 291-292 :1344 هادي قضایی نیزچنین می گوید:» معین الدین علی بن نصربن هارون ابن ابولقاسم حسینی قاسمی معروف به قاسم انوارازمشایخ اهل تصوف وازشاعران پارسی گوي ایران درسال757 هجري درسراب تبریزدیده به جهان گشود.خاندان وي ازسادات حسینی تبریزبودندواوخودازپیروان شیخ صفی الدین اردبیلی بوده ودرمشرب تصوف مقامات بلندداشته است،ایشان آخرعمرشان رادرخرجردجام گذرانیده ودرهمانجادر837 هجري وفات یافت وپیکرش راهمانجادفن کردند. - «قضایی، - 294-297 :1386
تصوف قاسم انوار:
شاه قاسم درعهدخودمیان اهل تصوف ودرمردم عامه نفوذبسیارداشت ودرباره اوقائل به کرامات بودند وگویابه علت سخنانی که گاه درغلبات شوق برزبان می راند،بعضی ازمتعصبان بدونسبت اباحه والحاد داده اندویاشایداین تهمت نتیجه ي حسدي بوده است که برخی ازمعاصرانش به علت نفوذشدیداودرمیان مردم ،نسبت به وي داشتند،زیرادراشعاروآثارموجودش ،مطلقاَاثري ازچنین اندیشه هاي تندنیست بلکه نشانه هاي فراوان براعتقادات دینی اودرآنها مشاهده می شود،وازاین گذشته دربیان معتقدات صوفیه نیزمطالب تازه اي که منجربه تحریک اذهان ویابه درهم ریختن نظرهاي پیشینیان بینجامد، دیده نمی شود.
بنابراین ممکن است درمیان پیروان اوکسانی بوده اندکه درباره ي سیدبه مبالغه ،سخنانی کفرآمیزمی گفتندودرکردارخودنیزچنانکه بایدجانب احکام رانمی گرفتندومردم اعمال آن گروه رابرمرشدشان حمل می نموده اند. وصفابه نقل ازجامی آورده است:» وباالجمله اهل روزگاردرقبول وانکاروي دوفرقه اند وازوي دو اثرمانده است ،یکی دیوان اشعارمشتمل برحقایق اسراروي که انوارکشف وعرفان وآثارذوق وجدان ازآن ظاهراست ، ودیگرجماعتی که خودرامنسوب به وي می دانندومریدوي می شمارند.
