بخشی از مقاله
چکیده
شاعران فلسطینی پس از حادثه جنگ ژوئن 1967 دوشادوش هموطنان خود پای به میدان نبرد نهادند و با سرودن اشعار پرشور انقلابی علاوه بر آگاهی بخشی و بینش افزایی پیوسته درصدد خنثی ساختن توطئههای اشغالگران صهیونیست و بیدارسازی اذهان عمومی بودند. سمیح قاسم، از برجستهترین نمایندگان شعر مقاومت فلسطین در داخل سرزمینهای اشغالی به شمار میآید که مسئله وطن، آوارگی و اسارت از جمله مضامینی است که بدان پرداخته و دیدگاههای نسبتاً متفاوتی نیز در این خصوص دارد. از یافتههای پژوهش برمیآید که سمیح قاسم به عنوان شاعر مقیم سرزمینهای اشغالی، بیشتر از اشغال وطن و حفظ هویت عربی آن سخن میگوید، نگارندگان در این پژوهش که به روش اسنادی- تحلیلی تدوین شده، برآنند تا دیدگاههای متفاوت وی را در خصوص وطن، تبعید و آوارگی و تاثیر محیط بر مضامین شعر این شاعر را بررسی نمایند، دیدگاههایی که نشان می دهد این شاعر شعر را سلاحی برای ادامهی مبارزه و انتقال فرهنگ مقاومت به نسلهای آینده میداند و در راه ایفای رسالت سازنده ی خود از تکنیکهای نو همچون اسطوره، رمز، قناع و تناص بهره میگیرد.
مقدمه
شعر مقاومت،شعر تعهّد و رسالت و شعر مبارزه و در صحنه ماندن است، شعر عشق به آرمان ها و شعر شعور و شعر وطن دوستی و نوع دوستی است. این گونه شعر از سویی شرارت ها و ستم تجاوزگران را به تصویر می کشد و از دیگر سو، حس پایداری را برمیانگیزد. این عنوان بر آثاری اطلاق میشود که نقش رهبری و هدایت مبارزان را به سوی میدان جنگ و مقاومت و پایداری ایفا میکند و در برانگیختن ملت فلسطین به مقاومت و پایداری نقش بهسزایی دارد.
شعر فلسطین در طول چند دهه گرایشهای گوناگونی به خود دیده است؛ اما در دههی پنجاه و بعد از رسمیت یافتن اسرائیل، گرایشهای بیشتری به دفاع از حقوق فلسطینیان پیدا کرد . در این سال گروهی از شاعران همراه با مردمان بسیاری از شهرها و روستاها، از خانه و زمین و روستا و شهرهای خود به سوی اطراف و به سوی کشورهای همسایه پراکنده شدند. گروهی دیگر از شاعران فلسطینی نیز در سایه اشغالگری بیگانگان به زیستن ادامه دادند. که سمیح قاسم نماینده گروه دوم محسوب میشود.
به رغم این واقعیت که شاعران رانده شده و نیز ساکن فلسطین هر دو علاقه وافر خود را به سرزمین مادریشان، بیان کردند، ولی تجربه این دو دسته کاملا متفاوت است. برای شاعران رانده شده، علاقه به خاک میهن، اشتیاق بازگشت به وطن، مطرح است ولی آنها که فلسطین را ترک نکرده اند وهنوز درکشور خود زندگی می کنند، با تاسف و حسرت، اشغال سرزمین شان را توسط بیگانگان به وضوح می نگرند، از دیدگاه "توفیق زیاد" این تجربه که هرروز تکرار میشود، آسایش و بدبختی را هم، همزمان دارد وبه شعر مقاومت رایحهای خاص می بخشد. - فرزاد - 224:1376 سمیح قاسم از جمله این شاعران است که در داخل سرزمین اشغالی، در آوارگی زیسته است و از نزدیک شاهد دردهای فلسطینیها بوده است، بنابراین شعرش، حسیترین تصویر از کشمکش و مبارزه فلسطینیها ارائه میکند.
نگارندگان دراین پژوهش برآنند تا از خلال بررسی اشعار این شاعر در خصوص وطن، تبعید و آوارگی، به این سوال پاسخ دهند که آیا عوامل محیطی توانسته است، بر مضامین شعری این شاعر تاثیر بگذارد؟
مقاله حاضر با استفاده از روش اسنادی-تحلیلی و آوردن نمونههایی ازاشعار وی به واکاوی و بررسی این موضوع در شعر سمیح قاسم - شاعر درون فلسطین - پرداخته است. از نتایج تحقیق چنین برمیآید که در شعر سمیح شاهد نوعی امید و خوشبینی به آینده مقاومت هستیم، او با دل خونین، لب خندان دارد و با تمام درد و اندوه، امید در وجودش جریان دارد و به دوستان و هم پیمانان توان زیستن میدهد و همواره به آینده روشن و سبز امید دارد.
پیشینه تحقیق در مورد سمیح قاسم در ایران و کشورهای عربی مقالات و پایان نامههایی به صورت جداگانه نگاشته شده که میتوان به موارد زیر اشاره نمود : مقاله " راز ماندگاری سرودههای پایداری سمیح القاسم" از دکتر سید فضل االله میرقادری، "تاثیر آموزههای قرآن در اشعار حماسی سمیح القاسم" از سمیه حسنعلیان، " التناص الاسطوری فی شعر سمیح القاسم" از الدکتور سامیه علیوی و.... اشاره کرد.
شعرمقاومت فلسطین
ادبیات به عنوان یکی از اشکال بیداری اجتماعی، نقش مهم و اساسی در بسیج کردن و برانگیختن افراد، برای دفاع از ریشههایشان دارد و شور حماسی را در نفوس مردم، زنده می کند. زمانی که دشمن وارد سرزمینی می شود، جهاد برهرمسلمانی واجب می شود. در اینجاست که ادبیات، آیینه زندگی و انعکاس دهنده شرایط سیاسی، فرهنگی و...میشود و شعرا با الفاظ و معانی و زبان شعریشان، پرچم مقاومت را به دوش کشیده و به دفاع ازسرزمین وملت و هستی شان می پردازند. - العراقی، - 5:1998 پس از اشغال 1948م و روی کارآمدن رژیم صهیونیستی، زندگی
مردم فلسطین به تباهی کشیده شد و این تراژدی، موضوع ادبیّات فلسطین گردید. پس از شکست ژوئن سال 1967م، شعر مقاومت فلسطین موضوع بسیاری از پژوهش ها قرار گرفت. »ناقدان معاصر عرب بر این باورند که مهم ترین بازده ادبی جنگ اعراب و اسرائیل، پیدایش ادبیّات مقاومت فلسطین است ،بنابراین شاعران از همان زمان شروع این مصیبت، آنرا همراهی کرده و در کنارش ایستادند.
زندگی و اسلوب شعری سمیح قاسم سمیح القاسم، از شعرای بلند آوازه مقاومت که پس از محمود درویش در جایگاه دوم این هنر قرار دارد، در سال 1939 در شهر "زرقاء" متولد شد. پایان مدرسه، مصادف بود با سال اشغال فلسطین، به همین سبب، از کودکی، درد حضور بیگانه و اشغال میهن را چشید. دوره ابتدایی را در زادگاهش و دورههای متوسطه را در ناصره سپری کرد. سپس در مدارس الجلیل و کرول به تدریس پرداخت. سمیح از آغاز جوانی به فعالیتهای سیاسی روی آورد. بر اثر مبارزات چشمگیر و به سبب سرودن اشعار پرشور حماسی و انقلابی بارها میان سالهای 1961 تا 1967 دستگیر و زندانی شد. اما به رغم تحمل سالها زندان
و تبعید حاضر به ترک وطن نشد، بلکه هر بار پس از آزادی مصممتر از گذشته به پاسداری از آرمانهای ملی فلسطین میپرداخت. سمیح به عنوان شاعر نوپرداز مقاومت، از هنر خویش به عنوان حربهای برنده در برابر اشغالگران سود جست و با سرودن چکامههایی دلاویز و کوبنده، جلوههای مقاومت و پایداری هموطنانش را بر لوح سیاه اشغالگری حک کرد. - ملا ابراهیمی، 1389، . - 416-415 این شاعرفلسطینی هنوزهم درسرزمینهای اشغالی زندگی می کند. او در قصیده " فی القرن العشرین" می گوید:
»أنا قبل قرون/ لم أطرد من بابی زائرٌ/ وتحتُفعُیُونی ذاتَ صَباحٍ/فإذا لّاتِغَی سْروقهًمَ / رفیقهُ عُمری مَشْنوقه/ و إذا فی ظَهر صَغیری ...حَقلًجِراحً/لفْتُوَحَ بآثار السِکّین«
قرنهاست، کسی را از در خانه ام نرانده ام، اما بامدادی، وقتی چشم گشودم، غله ام، به تاراج رفته بود، دلدارم، بردار و پشت کودکم، از زخم نیزار شده بود، ومن به دشنه سوگند خوردم...«
غمهای فلسطین، دراشعار این شاعرمقاوم، موج می زند و اشعاراو، سفیرانیهستند که به چهار سوی جهان می روند و از اشکهای فلسطینیان دربند، حکایت میکنند.
ویژگیهای شعری سمیح
هسته اصلی التزام سمیح، دفاع از وطن و مبارزه با دشمن غاصب است. او شاعری پرتلاش با مجموعههای شعری فراوان است که در آن، مبارزات و دردها و رنجهای مردم فلسطین را به تصویرمی کشد، طوری که پیش از رسیدن به سی سالگی، شش مجموعه شعری از او انتشار یافته است. او در تصویر آفرینی آلام ومصیبتهای مردم فلسطین و بیان گذشته و وضعیت فعلی این سرزمین از نمادهای مکانی، شخصیتی، حیوانی، مضامین دینی، آیات قرآنی، کلمات تورات، قناع و اسطوره بهره میگیرد.
استفاده از رمز و اسطوره از جهتی به عمق فرهنگ و تمدن شاعر و از جهتی به رشد فکری او دلالت دارد. بنابراین شاعری که به بکارگیری رمز در اشعارش می پردازد باید از فرهنگ و تجربه وسیعی برخوردار باشد، زیرا که رمز شعری، ارتباط عمیقی با تجربه خودآگاه شاعر دارد، تجربهای که به اشیاء معنی و مفهوم خاصی می بخشد - اسماعیل، 1972م، ص - 198 استفاده از مضامین و آیات قرآنی نیز بعنوان یکی از مصادر الهام شعرای عرب در خلق آثار ادبی، در شعر وی از بسامد بالایی برخوردار است و این امر بدون شک متأثراز پدیدهای نو در کشورهای اسلامی و در بین مسلمانان است و آن آماج قرار گرفتن مبانی عقیدتی و فرهنگی آنان بخصوص ملت موحد فلسطین از سوی استکبار و صهیونیستهای اسلامستیز در دهههای اخیر میباشد. بعنوان مثال او در مجموعه شعری "إرم"، از داستان مشهور قرآن "إرم" بهره گرفته است و آن را به عنوان نماد و رمزی بر ضد رژیم صهیونیستی، به کاربرده است. "به اعتقاد وی این حکومت همچون إرم، بهش ت دروغین استعمارگران می باشد که باید نابود و پایههای لرزان آن بر سرسازندگانش، فرو ریزد." - محمد عطیه،1974ص103و - 104 از مجموعه های شعری او می توان به أغانی الدروب، دمِی علی کفی، دخان البراکین، المطر و الفولاذ، إرم، الصﱠحراء، إلهی لماذا قتلتَنی؟ و نمایشنامه هایمنظوم قَرتاش و هکذا إستولی هِنری علی المَطَم و...اشاره کرد او همچنین دارای شش قصیده است که در یک مسیر واحد، یعنی شعر مقاومت فلسطین گام بر می دارد: " الجوادالجامح ، بطاقه إلی جماهیر، کفرقاسم، خطاب فی سوق البطاله، حواریه العار، أختی صنعاء ".
1. وطن در شعر سمیح
وابستگی و تعلق انسان به مکان، در انسان حس عشق به سرزمین و زادگاه مادری وحق تابعیت را فراهم میکند. دیدگاههای مربوط به مکان جغرافیایی، نقش حیاتی احساس تعلق انسانها به مکان مربوط رانشان میدهند که آنها سعی میکنند خودشان را از طریق یک - القاسم،1993،ج:3ص - 19 » با بر دوش کشیدن پرچم مقاومت و پایداری، خون خود را بر پیشانی تانکها می ریزند.«
در قطعه زیر که منتخبی است از مرثیه سمیح، شاعر در این جا به تنهایی خود اشاره کرده و علت رنج و تنهایی وعذاب خود را عشق به وطن و ملت بیان می کند چرا که دشمن آن را اشغال کرده است:
