بخشی از مقاله
ارتقا کیفیت منظر بزرگراههای شهری ( نمونه موردی: بزرگراه شهری چمران- حد فاصل تقاطع بزرگراه همت تا نیایش)
خلاصه
گسترش روزافزون شهرها و استفاده بیشازحد خودروهای شخصی، باعث ایجاد مشکلات و آسیبهایی به محیط شهری شده است. مسیرهای ارتباطی در مجاورت بافتهای شهری شکلگرفته و بزرگراهها به عنوان یک عنصر اصلی و حیاتی میباشند. احداث و ساخت بزرگراههای شهری ، راهحلی جهت بهبود دسترسیها و همچنین کاهش بار ترافیک شهرها است. بزرگراههای شهری به جهت برخورد با مخاطبین متعدد از اهمیت بالایی برخوردار و طراحی منظر آنها روشی نوین در بهبود منظر اینگونه فضاهای شهری میباشد. نمونه موردمطالعه در این پژوهش بزرگراه چمران در شهر تهران است که یکی از مهمترین بزرگراههای شهری تهران به جهت دسترسیهای بالا، همچنین دارا بودن محور شمالی-جنوبی و قرارگیری در کنار مناطق مختلف شهری میباشد. آن چیزی که هماکنون از دیوارههای بزرگراه چمران دیده میشود، ساختمانهای فرسوده در بعضی قسمتها ، جداره سبز گسسته، فضاهای رهاشده و ... می باشد، که نیاز به نگاهی جدید در طراحی بوده و موضوع اصلی در این پژوهش میباشد. نگارنده ابتدا به تحلیل سایت موردنظر پرداخته و سپس راهکارهایی در جهت حفاظت و مرمت از این منطقه بیان میشود.
کلمات کلیدی: بزرگراه شهری، منظر بزرگراه، ارتقاء کیفیت
.1 مقدمه
با شروع استفاده از خودروها و اتومبیلهای شخصی، چهره شهرها دگرگونشده و صورت دیگری به خود گرفته است. این تغییر در مقیاس خیابانها و مسیرها بهگونهای بود که بعد از گذشت سالها، حتی خیابانهای درونشهری پاسخگوی نیاز بشر جهت تردد و سهولت در دسترسیها نبوده است. احداث بزرگراههای شهری راه دیگری جهت تسهیل امر عبور و مرور میباشد. احداث بزرگراههای شهری متأسفانه با عبور از میان مناطق مختلف شهری و گسستن محلات از یکدیگر باعث
آسیب های فراوان و بیشماری به ساکنین این مناطق گردیده است، شاید میتوان بیان کرد که مشکلات و آسیبهای اجتماعی که در این فضاها به وجود آمده است، قابل پیشگیری بوده است.
بزرگراههای شهری به جهت برخورد با مخاطبین متعدد از اهمیت بالایی برخوردار است. طراحی منظر بزرگراههای درونشهری روشی نوین در بهبود منظر اینگونه فضاهای شهری میباشد. بزرگراه چمران یکی از مهمترین بزرگراههای شهری تهران به جهت دسترسیهای بالا، همچنین دارا بودن محور شمالی-جنوبی و قرارگیری در کنار مناطق مختلف شهری میباشد. این بزرگراه به جهت قرارگیری در مسیر ساختمانهای مهم دولتی، مسیر و محل تردد شخصیتهای خاص میباشد. ارزیابی و بررسی منظر کنونی و بیان راهحلهایی در جهت بهبود آن موضوع اصلی در این پژوهش میباشد.
.2 طرح مسئله
امروزه با گسترش شهرنشینی و استفاده بیشازحد، از خودروها، ضرورت احداث راههای شهری تحت عنوان بزرگراه شهری مطرحشده است. بزرگراههای شهری بهعنوان یکی از اصلیترین اجزای ساختار کالبدی و فضایی در شهرهای بزرگ و پرجمعیت میباشند. راههای ارتباطی بهعنوان مکانهای مهم فعالیت و زندگی روزمرهی ساکنین شهرها محسوب میشوند. ازآنجاییکه بزرگراهها نقش برقراری ارتباطات سریع در بین شهرها و همچنین داخل شهرها را بر عهده دارند، این فضاهای شهری علیرغم اهمیتی که ازلحاظ زیباییشناسی، کالبدی و بصری دارند، با عبور از میان مناطق مختلف شهری ایجاد ساختاری منفصل و فاقد هویت کردهاند. لذا طراحی جداره این راهها و ارتباطات آنها با محیط اطراف میتواند اثرات منفی احداث این مسیرها را روی محیط اطراف کمرنگتر کند. امروزه، توجه به جدارههای بزرگراهها بهعنوان زیرساختهای سبز شهری مورد بیتوجهی قرار گرفته است. لذا طراحی اصولی و هدفمند آنها، نهتنها باعث بهبود کیفیت کالبدی و بصری، بلکه باعث ارتقا کیفیت اکولوژیک نیز خواهد شد. در این پژوهش ضمن بررسی مباحث نظری بزرگراههای شهری و عوامل مؤثر در بهبود منظر بزرگراه مورد بررسی و تحقیق قرار میگیرد، همچنین نحوه ارتقاء کیفیت منظر بزرگراههای شهری با تأکید بر خوانایی و ارتقا کیفیت کالبدی ومعنایی موجود نیز موردمطالعه قرار خواهد گرفت.نمونه که در این پژوهش مورد ارزیابی و طراحی قرار میگیرد، بزرگراه چمران میباشد؛ که ابتدا به تحلیل وضع موجود آن پرداخته و راهکارهایی در جهت ارتقا کیفیت کالبدی و معنایی منطقه بیان میشود.
.3 سؤالات پژوهش
-1 چه عواملی میتواند باعث بهبود منظر بزرگراه شهری شود؟
-2 ویژگیهای کالبدی و معنایی چگونه میتواند در بهبود منظر بزرگراههای شهری مؤثر باشد؟
.4 روش تحقیق
روش تحقیق در پژوهش حاضر تحلیلی-توصیفی از نوع مطالعه موردی است. از روش اسنادی و میدانی مطالعات انجام خواهد شد. در مرحله اسنادی، گردآوری اطلاعات از طریق کتب، نشریات، مطالعات، نقشهها، عکسهای هوایی و سایتهای
اینترنتی انجام خواهد شد. مطالعات میدانی، ضمن مشاهده و برداشتهای میدانی و جمعآوری اطلاعات انجام خواهد شد. سپس محدوده موردبررسی و طبق جدول swot تجزیهوتحلیل قرار خواهد گرفت و نقاط قوت و ضعف بیان شده و درنهایت راهکارهایی برای بهبود وضعیت منظر این بزرگراه پیشنهاد میشود.
نمودار :1 فرآیند پژوهش (مأخذ: نگارندگان)
.5 چارچوب نظری
-1-5بزرگراه شهری
بر پایه تعریف مرکز آمار ایران، بزرگراه، راهی است حداقل با چهار خط که مسیر رفت و برگشت آن به طور فیزیکی از یکدیگر مجزا و تقاطعهای آن میتواند به صورت همسطح باشد. خیابانها و بزرگراهها علاوه بر شبکه ارتباطی و دسترسیها و نفوذپذیری به عنوان شریانها و استخوانبندی و دید به چشماندازها را تقویت می کنند. این شبکهها میتواند باعث ایجاد سکانسهای متوالی، تنوع در چشماندازها، هدایت دید و ... شوند. امروزه بزرگراهها نقش مهمی را در حملونقل شهری ایفا میکنند، از این رو طراحی مسیر و جدارههای آن و همجواریها میتواند در کارایی یک بزرگراه تأثیر بگذارد، زیرا اکثر بزرگراهها محلات مسکونی معروف و منسجم را دو یا چند پاره کردهاند. از این طریق نه تنها هویت و یکپارچگی محلات سابق از دست رفته است بلکه رابطه اجتماعی، فرهنگی و ترافیکی ساکنین دو بخش محله را از یکدیگر گسسته است.)پاکزاد .[1](1385 بنابراین با طراحی درست میتوان مشکلات را کاهش داد.
همراه با رشد سریع شهر تهران، شبکه دسترسی نیز هرروز در حال تغییر و دگرگونی است. راههای موجود بهتناسب موقعیت محلی و کاربریهای اطراف خود پیوسته تغییر نقش میدهند و خود را با موقعیت جدید محلی سازگار میگردانند. راههای جدید نیز تغییرات بنیادی در وضعیت کالبدی، اجتماعی، اقتصادی و آب و هوایی بافت مجاور پدید میآورند و با دگرگونی دسترسی، گاه شکافی عمیق بین دو بخش از یک محله مسکونی را سبب می-گردند. برخی از راههای شریانی
درجه 2 در حاشیه تهران، مثل بزرگراه آزادگان دارای ظرفیت جابجایی بسیار بالایی است درحالیکه برخی دیگر مانند تقاطع بزرگراههای شهید چمران و جلان آل احمد، نقش اجتماعی راه به دشت نقش دسترسی و جابجایی آن را تحت تأثیر خود قرار داده است. از جنبه بصری و نیز آنچه از شبکه دسترسی، پیش ناظر قرار میگیرد. بزرگراههای تهران بسیار باهم تفاوت دارند. منظرهای که در این مسیرها برای بیننده تدارک دیده شده است. در محدوده وسیعی از درختان سبز گرفته تا ساختمانهای چندطبقه مسکونی، بناهای بلندمرتبه، حجیم و دیوارهای مرتفع بتنی، در نوسان است که در عین ایجاد تنوع در چشم اندازهای شهری، نقاط قوت و ضعف هرکدام را نیز بهخوبی روشن میسازد. درجه ایمنی نیز در بزرگراههای مختلف تهران تفاوت میکند. در بخشی از آنها کنترل حرکت پیادهها بهموازات یا عمود بر راه بسیار ضعیف است و در بعضی دیگر (مثل آن بخش از بزرگراه نیایش که از میان ناحیه سعادتآباد میگذرد) تعداد دسترسیهای پیاده، عمود بر راه بسیار کمتر از آن چیزی است که محلهها به آن نیاز دارند. بههرحال با توجه به موقعیت بزرگراهها در فضاهای کالبدی شهر تهران، میتوان آنها را ازنظر بصری و با توجه به نحوه قرارگیری نسبت به بستر تهران و بهعنوان یکی از مهمترین فضاهای باز شهری به سه گروه تقسیم کرد (محمودی،1385، ص.[2](60
×نمودار :2 انواع بزرگراههای شهری (مأخذ: نگارندگان)
هرکدام از این سه گروه بهطورکلی یا بر محیط اثر میگذارند یا از آن اثر میپذیرند. آنهم با شیوهای خاص که با آنچه در مورد دو نوع دیگر مصداق پیدا میکند، متفاوت است؛ بنابراین بررسی هرکدام از این سه گروه و دریافت نکات مثبت و منفی آن، میتواند راهگشای طراحی شهری در انتخاب درست شکل راه و حریم آن باشد (محمودی،1385، ص.[2 ](60
-2-5عوامل مؤثر در ارتقا کیفیت کالبدی منظر بزرگراه
سیمای شهر اطلاعات پردازششده در ذهن (تصویر ذهنی از محیط یا فضای مورد ادراک) را سیما گویند (پاکزاد، 1385، ص.(75 تصویر ذهنی شهر یا سیمای شهر، در واقع کلیت بههمپیوستهای از نمادها و نشانههاست که به مفاهیم، ارزشها، معانی و چیزهایی شبیه آن واقعیت میبخشد (پاکزاد،1385، ص.[1](21 لینچ در کتاب خود اجزای تشکیلدهنده سیمای شهر را پنج چیز ذکر می کند: (1 راه (2 لبه (3 نشانه (4 محله (5 گره. در بزرگراههای شهری راه و لبه از اهمیت بالایی برخوردار است و میتواند در تقویت منظر بزرگراه مؤثر واقع شود.
لینچ در کتاب سیمای شهری خود، مطالعاتی بر روی چند شهر بزرگ دنیا انجام داد که طبق آن راهها را از مهمترین عوامل سیمای شهر نامید، اگرچه درجه اهمیت آن بسته به آشنایی شخص با شهر متغیر بود. اشخاصی که اطلاعاتشان دربارهی شهر بسیار کم بود، تلاش کردند ظاهر شهر را با پست و بلند آن، قسمتهای بزرگ آن، خصوصیات عمومی آن و جهتهای کلی آن به خاطر آورند. مصاحبه شدگانی که شهر را بهتر میشناختندمعمولاً، می توانستند قسمتی از سیستم راههای شهر را بهخوبی و وضوح به یادآورند. این اشخاص بیشتر به راههایی خاص فکر میکردند و میکوشیدند روابط بین آنها را معین
کنند. آنهایی که شهر را بیشتر از سایرین میشناختند از قسمتهای مختلف شهر یا سیستم راههای آن کمتر نامی به میان آوردند و بیشتر بر نشانههای کوچک تکیه می کردند (لینچ،1385، ص.[3 ](94 نتایجی که لینچ در مورد عوامل تقویتکننده راه بدست آورد، در نمودار 3 مشاهده میشود.
×نمودار:3 عوامل تقویتکننده سیمای راه (مأخذ: نگارندگان)
لبهها مانند عناصر دیگر شهری دارای ظرفیتهای زیادی است که هم برای معنا بخشی به محیط به کار میرود و هم میتواند حامل فضای زمینه خود باشد .لبهها بهعنوان ابزاری برای کیفیت بخشیدن به شهر و کنترل کیفی آن کاربرد دارد و میتواند سیاستها و خواستهها را در شهر به نمایش گذارد .شکل لبههای شهری قادر است صفات مختلف اجتماعی حاکم بر شهر را بیان کند .لبه بهعنوان نقطه هدف میتواند ماهیت اقتدارگرایانه، مردمی، عامیانه، یکنواخت و تزئینی گرا داشته باشد (منصوری، .[4 ](1387 لبههای شهری ازلحاظ ماهیت در دودسته عینی و ذهنی قابل بررسی است. در جدول زیر توضیحات مرتبط با آنها آورده شده است.
عوامل مؤثر در ارتقا کیفیت معنایی بزرگراه
شهر به عنوان مجموعههای فرهنگی- کالبدی، براساس نیازها، فعالیتها و رفتار ساکنین آن شکل گرفته است و در معنای تاریخی خود، نقطههای است که در آن حداکثر تمرکز قدرت و فرهنگ یک اجتماع متبلور میشود. تجارب انسانی به علائم ماندگار، نمادها و الگوهای رفتاری ترجمه میشود. بناها، یادمانها و معابر عمومی، در مقایسه با مصنوعات پراکندهی نواحی غیرشهری، بیش از گذشته در برابر دیدگان انسانها خودنمایی میکند (مامفورد، 1385، ص.[6](21-30 عوامل مؤثر در ارتقا کیفیت معنایی بزرگراه به صورت زیر می باشد:
-1-3-5ادراک در بزرگراه
راننده باید بتواند خود را در هر موقعیت از محیط بسنجد و خود را در محیط جهتیابی کند. زمانی که راننده نتواند محیط اطراف خود را درک کند، تحت فشارهای عصبی زیادی قرار میگیرد. ادراک شبکه بزرگراهها میتواند شهر را در نظر او قابل ادراک کند و از شهر تصویری زنده و منظم به وجود میآید.)پاکزاد.[1](1383 بنابراین عناصر در بزرگراه باید نقشهای متفاوتی داشته باشند به صورتی که هم دارای معنی و هدف بصری بوده و هم در تنظیم فیزیکی مسیر مفید باشند.
در بزرگراه به دلیل اینکه اتومبیلها در اکثر مواقع سرعت بالایی را دارند، نوع ادراک آنها تغییر کرده و متفاوت میشود. توجه به عناصر دورتر و ثابتتر بیشتر از عناصر نزدیک و متحرک است. عواملی که می تواند به ادراک در بزرگراه کمک شایانی کند می تواند شامل سکانس بندی بزرگراه، خوانایی بزرگراه و همچنین سرعت حرکت می باشد.
-1-1-3-5سکانس بندی بزرگراه
سکانسهای موجود در بزرگراه باید سکانسهایی فضایی قابل انقطاع باشد. ورود و خروج در مقاطع مختلف ایجاب میکند که بزرگراه شامل سکانسهای مستقلی باشد ولی در کل یک واحد را تشکیل دهند. بین سکانسها و تقاطعها باید یک رابطه متقابل وجود داشته باشد. بزرگراه میبایست دارای ضرباهنگ پایه و متناوب منظمی از نقاط تصمیمگیری و کیفیات بصری جالب توجه باشند. این ضرباهنگ میتواند متنوع بوده و بر اساس سرعت حرکت یا حداکثر طول آن تنظیم شود.(اپلیارد،لینچ و مایر).
سکانس فضایی بزرگراه از عناصر بسیاری تشکیل شده است که ضمن حرکت در پروسه ادراک بصری بوجود میآیند، عناصری چون رنگ، بافت، خطوط محیطی و نور خودروهای در حال حرکت. آنچه منظر شهری را شکل میدهد، دستهای
از دیدهای پیدرپی است .دستکاری ماهرانه در عناصر شهری، چه کالبدی و چه عملکردی و معنایی، به گونههای که دستههای از دیدها و سکانس های متباین بهگونهای هماهنگ، اندیشیده شده و به دنبال هم به دیده ناظر بیایند؛ وظیفه طراح شهری در منظر شهری است .تباین بین سکانسها می تواند به وسیله عناصر کالبدی محیط و کارکردهای بصری و عملکردی آنها و یا تغییر رفتارها و فعالیتهای انسان در فضا صورت گیرد (پورجعفر،.[7 ](1387
-2-1-3-5خوانایی
مفهوم خوانایی و یا وضوح بصری به این صورت است که خوانایی یعنی به آسانی اجزاء شهری را بتوان شناخت و آنها را در ذهن، در قالبی به هم پیوسته به یکدیگر ارتباط داد (لینچ،.(1385 به عبارت سادهتر میتواند گفت برخورداری شهرها از ویژگی خوانایی به درک آسان عناصر شهری توسط شهروندان میانجامد .شهرهایی که از ویژگی خوانایی برخوردارند شهروندانشان از حضور در فضاهای شهری احساس امنیت و آرامش میکنند. لینچ بر این امر تأکید دارد که وضوح یا خوانایی به هیچ روی تنها صفت یک شهر زیبا نیست، اما اگر محیط زندگی آدمیان را به مقیاس، اندازه، زمان و پیچیدگی شهر، مورد ملاحظه قرار دهیم، این عامل اهمیت خاص مییابد .برای درک این نکته، نباید شهر را بهخودیخود در نظر
