بخشی از مقاله
چکیده
فرآورده های دریایی بعنوان یکی از مهمترین منابع غذایی پروتئینی مطرح می باشند. در اکثر کشورها بخش عمده نیازهای پروتئینی انسان، از فرآورده های دریا یی تامین می گردد و نیز در بسیاری از کشورها مسمومیت ناشی از جیوه در نتیجه مصرف فرآورده های دریایی در مصرف کنندگان مشاهده شده است که منشا آن از آلودگی آب دریاها نشاٌت می گیرد. با توجه به جایگاه محصولات دریایی در رژیم غذایی انسان، در این پژوهش میزان جیوه کل در برخی از ماهیان تازه پر مصرف بمنظور تعیین حد مجاز مصرف آنها بدون عوارض سرطان زائی ناشی از جیوه اندازه گیری شده است.
نمونه برداری بصورت تصادفی ازفروشندگان عرضه محصولات شیلاتی در استان گیلان ازاردیبهشت ماه سال1385 تا تیر ماه سال 1386صورت گرفت. تعداد 75 قطعه ماهی قزل آلا، 30 قطعه ماهی سوف رودخانه ای و 35 قطعه ماهی سفید بصورت تازه در اندازه های طولی متفاوت آنالیز گردید. آنالیز دستگاهی با استفاده از دستگاه پیشرفته ویژه اندازه گیری جیوه LECO AMA 254 صورت گرفت.
میانگین غلظت جیوه کل بترتیب در ماهی قزل آلا - 0,066 ppm - ، ماهی سفید تازه - 0,28 ppm - و ماهی سوف رودخانه ای - 0,751 ppm - ثبت گردیده است. میانگین غلظت جیوه کل ماهیهای وحشی بطور معنی داری بیش از ماهیهای پرورشی - قزل آلا - بوده است. میانگین جیوه کل عضله پشتی ماهی های تازه مورد مطالعه اختلاف گونه ای معنی داری با یکدیگر دارند. بین میانگین غلظت جیوه کل موجود در عضله پشتی ،طول و سن ماهی های مورد مطالعه همواره ارتباط مثبت و معنیداری برقرار است.
حد مجاز مصرف ماهی سوف رودخانه ای، ماهی سفید تازه و قزل آلای رنگین کمان بترتیب برای کودکان با وزن تقریبی 15 کیلوگرم 65 - ،165 ، - 755 و برای کودکان بزرگتر با وزن تقریبی 30 کیلوگرم - 130 ،350 ، - 1500 گرم در ماه ، برای زنان با وزن تقریبی 65 کیلوگرم به ترتیب 280 - ،745 ، - 3265 و برای مردان با وزن تقریبی 78 کیلو گرم 320 - ،745 و - 3850 گرم در ماه محاسبه گردیده است. آنالیز آماری با استفاده از نرم افزارSPSS,11 انجام گرفت.
-1مقدمه
ماهی به عنوان یک منبع مهم پروتئینی و به علت دارا بودن برخی مواد مغذی از جمله امگا- 3 و انواع ویتامینهای گروه B ونیز با لا بودن میزان هضم و جذب پروتئین و چربی،از ارزش غذایی بالایی برخوردار است. اما متاسفانه آلودگی آن به فلزات سنگین از جمله جیوه یک ازمعضلات عمده بهداشتی بشمار می آید که می تواند بر روی رشد مغز و سیستم عصبی تأ ثیر منفی داشته باشد
جیوه یکی از عناصر مهم زیست محیطی است که بشدت نوروتوکسیک بوده و در اندامها بویژه در مغز و کبد تجمع می یابد. عمر بیولوژیک آن به 20 سال میرسد که باعث ایجاد عوارض و ناهنجاریهای مختلف در انسان میگردد. بیماری میناماتا یکی از اشکال مسمومیت جیوه در ژاپن می باشد. این عنصر به سیستم اعصاب مرکزی و سیستم غدد درون ریز حمله ورشده و بطور زیانباری دهان ،لثه و دندانها را تحت تاثیر قرار میدهد، همچنین می تواند اثرات مهمی را بر روی جنین برجای بگذارد
جیوه در طی زمان دستخوش برخی تغییرات می شود. خصوصاً یکی از تغییرات آن ، واکنش متیلاسیون در سیستم آبی است. جیوه معمولاً توسط باکتریها متیله می شود، گرچه احیاء کنندگان سولفات نیز از متیله کنندگان مهم جیوه در آب ورسوبات محسوب می شوند. متیل جیوه از انواع بسیار سمی عنصر جیوه می باشد که از تجمع زیستی بسیار بالایی برخوردار است
در خلال تجمع زیستی ، متیل جیوه در محیط زیست در مسیر خود به سمت بالای زنجیره غذایی حرکت و تجمع می یابد و در میان بعضی از گونه ها مثل تون ماهیان به بالاترین غلظت خود میرسد. ورود جیوه و مشتقات آن به بدن انسان از دو طریق مصرف ماهی و مواد پرکننده دندان - آمالگام - صورت می گیرد
در مناطقی که ماهی و دیگر محصولات دریایی غذای اصلی مردم آنجا را تشکیل می دهد، متیل جیوه یکی از منابع مهم دریافت و جذب جیوه می باشد. متیل جیوه به علت مکانیسم حذف اندک و جذب بالای آن بیش از %60 جیوه کل را در ماهی تشکیل می دهد. رهنمودهای زیادی در جهت تنظیم دریافت جیوه ، خصوصاً در ارتباط با مصرف محصولات دریایی منتشر گردیده است. به پیشنهاد سازمان بهداشت جهانی ، در یک فرد بالغ میزان دریافت جیوه کل در هفته نباید از 0,3 میلیگرم و متیل جیوه از 0,2 میلیگرم تجاوز کند. بر طبق آیین نامه EC/2001/466 کمیسیون اروپا ، حداکثر میزان جیوه در حلزون و صدفهای خوراکی 0,5 mg/kg بر حسب وزن مرطوب تنظیم گردیده است
سازمان غذا و داروی امریکا - - FDA در سال 2001 ، حد نرمال متیل جیوه در کنسرو تون ماهیان را 0,1 تا 0,2 ppm گزارش نمود و پس از آن میزان 0,17 ppm در پایگاه اینترنتی FDA بعنوان میانگین غلظت جیوه در کنسرو تون ماهیان ارائه گردید. بسیاری از کشورها از جمله برخی از ایالات آمریکاحد اکثر حد مجاز جیوه در تون ماهیان را 0,5 ppm و در ماهی های شکارچی را بیش از 1 ppm اعلام نموده اند و بالاخره سازمان حفاطت محیط زیست آمریکا - EPA - با استفاده از دوز مرجع فرمولی ارائه کرده که با استفاده از آن می توان حد قابل قبول ماهانه مصرف ماهی و محصولات شیلاتی بدون عوارض سرطانزائی ناشی از جیوه را محاسبه و به عموم ارائه نمود
-2 مواد و روش ها
تعداد 75 قطعه ماهی قزل آلای رنگین کمان،30 قطعه ماهی سوف رودخانه ای و 35 قطعه ماهی سفید بصورت تازه در اندازه های طولی متفاوت از نواحی مختلف دریای خزر در منطقه گیلان تهیه گردید. پس از تعیین سن از روی فلس ، اندازه گیری طول ، وزن کل و تعیین جنسیت، از ناحیه عضله پشتی ماهی ها نمونه برداری صورت گرفت. نمونه ها پس از کد گذاری، در دمای -20 درجه سانتی گراد نگهداری و سپس به آزمایشگاه شیلات دانشگاه تربیت مدرس نور منتقل گردیدند .
در آزمایشگاه ، نمونه ها با استفاده از آون در دمای Cْ60 بمدت 48-72 ساعت خشک گردیده و در هاون چینی بطور یکنواخت پودر و در قوطی های پلاستیکی بسته بندی و کدگذاری شدند. آنالیز دستگاهی نیز با استفاده از دستگاه پیشرفته ویژه اندازه گیری جیوه LECO AMA 254 که بطور اختصاصی برای اندازه گیری مقدار کل جیوه در مایعات و جامدات طراحی شده ویک طیف سنج جذب اتمی بی نظیر است، صورت گرفت. محدوده ردیابی در حد 0,001 میلی گرم بر کیلو گرم وزن خشک بوده است. هر نمونه سه بار مورد آزمایش قرارگرفت و نتایج برحسب میلی گرم بر کیلو گرم - ppm - وزن خشک گزارش گردید.
-1-2تعیین حد مجاز مصرف ماهانه
حداکثر مصرف قابل قبول ماهانه بدون عوارض سرطانزائی ناشی از جیوه با استفاده از فرمول ارائه شده توسط سازمان حفاظت محیط زیست امریکا بصورت زیر محاسبه شد:
= RfD دوز مرجع - 0,0001 mg/kg -
= Meals/mo میزان وعده در ماه - گرم -
= BW وزن بدن - - kg
= Cm غلظت آلاینده اندازه گیری شده - ppm -
= 35.2 فاکتور تبدیل اندازه وعده - ounces/kg -
= Tap میانگین دوره زمانی 30,44 - روز در ماه -
= MS اندازه وعده - ounces -
نتایج بصورت حد مجاز مصرف ماهانه برحسب گرم برای گروه های وزنی میانگین جامعه از جمله : -1 کودکان با وزن تقریبی 15 کیلوگرم -2بچه های بزرگتربا وزن تقریبی 30 کیلو گرم -3 زنان با وزن تقریبی 65 کیلوگرم و -4 مردان با وزن تقریبی 78 کیلوگرم بر اساس میانگین وزن بدن و اندازه وعده غذایی مناسب هر یک از گروه ها محاسبه گردید
-3 نتایج بدست آمده از ارزیابی میزان جیوه کل ماهیهای تازه ودودی شده مورد مطالعه
مقادیر مهمترین شاخص های آماری مربوط به غلظت جیوه کل بافت عضله پشتی ماهی های تازه مورد مطالعه با توجه به نوع گونه آنها در جدول - - 1-3 درج گردیده است. نتایج این جدول نشان می دهد که کمترین میانگین غلظت جیوه کل مربوط به ماهی قزل آلای رنگین کمان - 0,066 ppm - و بیشترین میانگین غلظت جیوه کل مربوط به ماهی سوف رودخانه ای - 0,751 ppm - می باشد ماهی سفید تازه با میزان جیوه - 0,28 ppm - بین این دو قرار می گیرد.
همچنین با توجه به معیارهای بینالمللی سازمانهای FDA,WHO و EPA در خصوص آلودگی جیوه در محصولات شیلاتی ، فراوانی مقادیر غلظت جیوه کل ماهیهای تازه مورد مطالعه که در جدول - - 2-3درج گردیده است نشان می دهد که فقط % 11,4 نمونه های سوف رودخانه ای - تازه - زیر حد مجاز سازمان بهداشت جهانی - 0,5 ppm - بوده ، % 88,6 در محدوده خطرناک - > 0,5ppm - و % 14 , 3 در محدوده توصیه نشده - >1ppm - می باشند، اما به هیچ وجه نمونه ای از سوف رودخانه ای در محدوده سالم و بی خطر - <0,17ppm - دیده نشده است. در حالی که % 100 نمونه های ماهی سفید تازه زیر حد مجاز سازمان بهداشت جهانی - 0,5 ppm - بوده و فقط % 9/5 آنها در محدوده سالم و بی خطر - <0,17ppm - دیده شدند.
نتایج جدول - 2-3 - همچنین نشان می دهد که میزان جیوه کل % 100 نمونه های ماهی قزل آلای تازه هرگز از محدوده بی خطر - - <0,17ppm تجاوز ننموده است. نتایج تجزیه واریانس یکطرفه مقادیر جیوه موجود در عضله پشتی ماهی های تازه - جدول - 3-3 نشان میدهد که میانگین جیوه کل مشاهده شده در عضله پشتی ماهی های مورد مطالعه اختلاف گونه ای معنی داری با یکدیگر دارند -
نتایج آنالیز همبستگی اسپیرمن - جدول - 4-3، نشان میدهد که بین میانگین غلظت جیوه کل موجود در عضله پشتی و اندازه طولی و سن ماهی های تازه مورد مطالعه همواره ارتباط مثبت و معنیداری برقرار است - . - p<0/05 بعبارت دیگر با افزایش طول و سن بر مقدار جیوه تجمع یافته در عضله پشتی آنها افزوده می شود.
البته از آنجائیکه تمامی نمونه های تهیه شده قزل آلا در بازار تقریبا از نظر طولی ، سنی و وزنی هم اندازه و در یک گروه طولی، سنی و وزنی بوده اند آنالیز همبستگی اسپیرمن عدم وجود رابطه آماری معنی دار در سطح احتمال % 95 بین میانگین غلظت جیوه کل عضله پشتی و طول بدن ، سن و وزن قزل آلای پرورشی را نشان داده است. همبستگی بین میانگین غلظت جیوه کل عضله پشتی با وزن در ماهی سوف رودخانه ای مثبت و معنی دار
- p<0/05 - و برای ماهی سفید تازه در سطح احتمال % 95 بی معنی - p>0/05 - بوده است.
-4-4 حد اکثر مصرف قابل قبول ماهانه 1بدون عوارض سرطانزائی ناشی از جیوه
نتایج بدست آمده از محاسبه حداکثر مصرف قابل قبول ماهانه بدون عوارض سرطانزائی ناشی از جیوه با استفاده از فرمول ارائه شده توسط سازمان حفاظت محیط زیست امریکا - - EPAبرای گروه های وزنی میانگین جامعه در جدول - 5-3 - ارائه گردیده است.
نتایج حاکی از آنست که کمترین میزان مصرف مجاز و قابل قبول به ماهی سوف رودخانه ای تعلق دارد و حد اکثر مصرف قابل قبول ماهانه آن بترتیب برای مردان، زنان، بچه های بزرگ با وزن تقریبی 30 کیلوگرم و بچه های کوچکتر با وزن تقریبی 15 کیلوگرم برابر 320 ،280 ،130 و 65 گرم در ماه می باشد . همچنین میزان مجاز مصرف ماهی سفید تازه که میانگین جیوه کل آن زیر حد مجاز سازمان بهداشت جهانی - - 0,5 ppm بوده است بترتیب برای مردان ،زنان ، بچه های بزرگ با وزن 30 کیلوگرم و بچه های کوچکتر نیز بترتیب 745،745، 350و165 گرم در ماه است.
میانگین جیوه کل قزل آلای پرورشی تازه در محدوده بی خطر <0,17 ppm - - بوده و سالم ترین محصولات شیلاتی مورد مطالعه بشمار می رود. از این رو مقادیر حداکثر مصرف قابل قبول ماهانه بدون عوارض سرطانزائی ناشی از جیوه آنها بمراتب بیشتر از دیگر گونه های مورد مطالعه می باشد. حداکثر مصرف قابل قبول ماهانه قزل آلای پرورشی بترتیب برای مردان 3850 ،زنان 3265 ، بچه های بزرگ 1500و برای بچه های کوچکتر نیز 755 گرم در ماه محاسبه گردیده است
