بخشی از مقاله
مقدمه
امروزه در ارتباط با مباحث مربوط به توسعه و رفاه، دانشمندان حوزه ي علوم اجتماعی معتقدند که علاوه بر سرمایه هاي فیزیکی و انسانی، سرمایه ي دیگري وجود دارد که دو سرمایه ي قبلی را تحت تأثیر قرار داده و به کار انداختن آن در مسیر صحیح می تواند اساسی ترین نقش را در راه پیشبرد اهداف توسعه اي جامعه ایفا کند. این سرمایه را »سرمایه ي اجتماعی« نام نهاده اند. سرمایه ي اجتماعی، باعث انسجام گروهی و افزایش همیاري و همکاري افراد جهت نیل به منافع مشترك می گردد - شارع پور، . - 1380
در کشورهایی که از سرمایه ي اجتماعی بالایی برخوردارند مشاهده می شود که مردم این کشورها احساس میکنند که جزیی از جامعه هستند، در شبکه هاي اجتماعات محلی و در سازمانها مشارکت فعالانهاي خواهند داشت، در حوادث طبیعی به خاطر منفعت عمومی به یکدیگر کمک خواهند کرد، در خانه و محیط همسایگی احساس امنیت و اطمینان میکنند و مردم نسبت به آنچه هستند و دارند احساس ارزشمندي میکنند - بولن واونیکس، . - 1999 فرآیندهاي اجتماعی و بستر جامعه ترکیب ویژهاي از سرمایه ي اجتماعی را پدید میآورد و این سرمایه ي اجتماعی به نوبه ي خود بر فعالیت هاي بعدي تأثیر میگذارد - رزنیک، . - 2000
از سوي دیگر، امروزه در روان شناسی و به ویژه در حیطه ي آسیب شناسی روانی، به انسان به عنوان موجودي چند بعدي نگریسته می شود که رفتار او داراي زمینه هاي زیستی، روان شناختی و اجتماعی می باشد. بر این اساس، در تبیین اختلالات روانی هم بر نقش علل زیستی، روانی و اجتماعی اشاره می شود، کما این که اخیراً چشم انداز معنوي هم مورد توجه قرار گرفته است.
غالباً وقتی در روان شناسی صحبت از نقش علل اجتماعی موثر در بروز و تداوم اختلالات روانی سخن به میان می آید، عمده توجه روان شناسان بر نقش عواملی همچون خانواده – به عنوان سلول هاي اجتماعی- گروه همسالان، سیستم هاي حمایتی، ارزشی و امکانات و خدمات اجتماعی موجود، طبقه ي اجتماعی اقتصادي و نگرش جامعه به بیماري روانی،می باشد.
این در حالی است که جامعه و اجتماع منسجم از افراد از طریقِ پویایی ها و سیستم ارتباطی که افراد در جامعه با یکدیگر دارند نیز، بر سلامت روان افراد تاثیر می گذارد. با توجه به این که اخیراً در مطالعات اجتماعی گرایش به سمت شناسایی و تبیین سرمایه ي اجتماعی و بیان تأثیر آن بر ابعاد مختلف حوزه هاي اجتماعی مورد توجه محققان قرار گرفته است، می طلبد که نقش آن به عنوان یک مؤلفه ي اجتماعی در سلامت روان مورد بررسی قرار گیرد. بر این اساس است که در سالیان اخیر، گرایش به سمت ارزیابی نقش سرمایه ي اجتماعی در سلامت روان رو به فزونی است. غالب این مطالعات بر سنجش اعتماد بین فردي، اندازه ي شبکه اجتماعی که افراد درگیر آن هستند و زمینه ي امنیت اجتماعی و عضویت در واحدهاي اجتماعی تمرکز دارد - گروت و همکاران، . - 2007
مطالعات متعددي به بررسی این مسأله پرداخته اند؛ از جمله یاماوکا - 2008 - به ارزیابی رابطه ي بین سرمایه ي اجتماعی و سلامت ذهن در کشورهاي آسیاي شرقی - چین، ژاپن، سنگاپور، کره جنوبی و تایوان - پرداخت.نتایج این تحقیق نشان داد سرمایه ي اجتماعی و تعلق داشتن به سازمان ها با سلامت روان رابطه دارد و ضعف در هنجارهاي متقابل با علائم جسمانی بیشتر همراه است. فقدان اعتماد به سازمان ها و فقدان اعتماد بین فردي در همفکري با دیگران، با رضایت پایین تر از سلامت خود همراه است. اعتماد بین فردي پایین، ضعف در هنجارهاي متقابل و بی اعتمادي به سازمان ها با رضایت کمتر از زندگی همراه است.
در مجموع ابعاد مختلف سرمایه ي اجتماعی ارتباط مثبتی با علائم جسمانی و سلامت ذهن کلی در مردم آسیاي شرقی داشت. لینداستروم - 2008 - هم نشان داد سطوح بالاي احساس تبعیض با سلامت روانی پایین همراه است. علاوه بر آن، اعتماد تعمیم یافته رابطه ي بین تبعیض پیش بینی شده و سلامت روان پایین را پیچیده می سازد. نیز تبعیض پیش بینی شده نه تنها بر سلامت روان اعضاي گروه هاي اقلیت ، بلکه بر سلامت روان افراد جامعه نیز تأثیر منفی بر جاي می گذارد.
گروت و همکاران - 2007 - هم ضمن اسناد سلامت روان به سرمایه ي اجتماعی، نشان دادند که سرمایه ي اجتماعی رابطه ي معنی داري با رضایت از زندگی دارد. هلیول - 2007 - نشان داد که سرمایه ي اجتماعی بالا و سطوح بالاي اعتماد با نرخ پایین خودکشی در جامعه همراه است، همان طور که سطوح بالاي سرمایه ي اجتماعی با سطح بالاي سلامت روان و سلامت ذهن افراد جامعه همراه است. وي نتیجه می گیرد افزایش سرمایه ي اجتماعی با کاهش خودکشی و افزایش سلامت روان و رضایت از زندگی همراه است. کروگر و ریزنچل و گی - 2007 - در بررسی نقش »جایگاه اجتماعی همسایگان« و ضعف جسمانی و سلامت روان نشان دادند که افول روابط بین همسایگان با سلامت روان از طریق تماس اجتماعی، سرمایه ي اجتماعی و میزان جرم ادراك شده به عنوان متغیرهاي تعدیل کننده، رابطه دارد ولی در عین حال سلامت روان با رضایت از همسایگان رابطه اي نشلان نداد.
یوشر - 2007 - نیز خاطر نشان می کند اعتماد اصلی ترین عنصر در ایجاد و تداوم سرمایه ي اجتماعی است و به قابلیت هاي همسایگان در پاسخ دهی به چالش هاي محیطی نظیر مشکلات جسمانی و سلامت روان افراد مرتبط می شود. نتایج مطالعه ي یوشر نشان داد که اعتماد تعمیم یافته مهم ترین پیش بینی کننده ي سلامت روان است. چونگ، موك و چونگ ش - - 2005 با درنظر گرفتن قدرت فردي به شکلی از سرمایه ي اجتماعی، دریافتند که مشارکت و درگیر بودن در روابط اجتماعی با گروه هاي خودیاري داراي مزایایی نظیر افزایش رضایت از زندگی می باشد. گوندلاچ شو کرینر - 2004 -
دریافتند شادکامی به چگونگی انطباق با زندگی در یک مجموعه از روابط با ثبات مرتبط است و رضایت از زندگی با احساس کنترل انطباقی در کشور محل سکونت در پیوند است. نتایج نهایی هم نشان داد سرمایه ي اجتماعی مهم ترین پیش بینی کننده ي شادکامی و سلامت روان در افراد است. جورنسکو و برن - 2003 - نشان دادند سرمایه ي اجتماعی می تواند به افزایش شادکامی و سلامت روان منجر شود.
با توجه به لزوم ارزیابی نقش سرمایه ي اجتماعی سلامت روان در جامعه ي ایران، در این پژوهش به بررسی رابطه ي بین سرمایه ي اجتماعی و سلامت روان در دانشجویان دانشگاه شاهد پرداخته شد. ارزیابی قشر دانشجو از این لحاظ حائز اهمیت است که دانشجویان عمدتاً دور از خانواده به سر می برند و نیازمند جایگزین روابط سالم و نگرش هاي سالم تر نسبت به این روابط هستند. علاوه بر آن، می طلبد نقش سرمایه ي اجتماعی در سلامت روان دانشجویان مورد ارزیابی قرار گیرد و بر اساس یافته، به تدوین برنامه هاي مبتنی بر جامعه در جهت ارتقاي سلامت روان دانشجویان اهتمام شود.
روش
شیوه ي تحقیق در این پژوهش، روش همبستگی بود که در آن به بررسی رابطه ي سلامت روان و سرمایه ي اجتماعی پرداخته شد. جامعه، نمونه و روش نمونه گیري: جامعه ي آماري این پژوهش را دانشجویان دوره هاي کارشناسی و کارشناسی ارشد دانشگاه شاهد تهران که در سال تحصیلی 87-1386 در این دانشگاه در دوره هاي روزانه و شبانه مشغول به تحصیل بودند تشکیل می داد. نمونه ي آماري نیز، شامل 187 نفر 95 - پسر و 92 دختر - از دانشجویان دانشگاه شاهد بود که بر اساس روش نمونه گیري تصادفی متناسب با حجم و بر حسب ملاك هاي دانشکده و جنسیت انتخاب شدند.
در این پژوهش از سه پرسش نامه استفاده شد:
-1 پرسش نامه ي سلامت عمومی: پرسش نامه ي سلامت عمومی توسط گلدبرگ و هیلر در سال 1979 تدوین شد که 28 سؤوال و چهار مقیاس فرعی است و هر یک داراي 7 پرسش است و عبارتند از: علائم جسمانی، اضطراب و اختلال خواب، اختلال در کنش اجتماعی و افسردگی. یعقوبی، پایایی Qجچ را با استفاده از روش بازآزمایی به میزان 0/88 برآورد نمود. پالاهنگ، ضریب پایایی آن را با استفاده از روش بازآزمایی 0/91 برآورد نمود. دژه به ضریب آلفاي کرانباخ 0/81 و مولوي نیز به آلفاي کرونباخ 0/91 براي این پرسش نامه دست یافتند. گلدبرگ و بلک ول، روایی وابسته به ملاك آن را با چک لیست مصاحبه ي بالینی +0/80 نشان دادند. یعقوبی هم حساسیت و ویژگی این آزمون را، %86/5 و %82 گزارش نموده است. - دانش نیا، . - 1386
-2 مقیاس سرمایه ي اجتماعی: این پرسشنامه، فرم کوتاه مقیاس سرمایه ي اجتماعی ربیعی - 1383 - است که میزان سرمایه ي اجتماعی را در حوزه هاي مختلف مورد ارزیابی قرار می دهد. فرم کوتاه مورد استفاده قرار گرفته در این پژوهش، شامل 40 سؤوال بود و سرمایه ي اجتماعی را در حیطه هاي »اعتماد به گروه هاي اجتماعی«، »همیاري«، »احساس اثرگذاري و کارایی«، »ارزش زندگی«، »همکاري با مسؤولان«، »ظرفیت پذیرش تفاوت ها و شباهت ها در جامعه«، »ارزیابی وجود کشمکش در محیط اطراف«، »گفتگو و مذاکره«، »ادغام در اجتماع«، »دوستی و رفاقت«، »عضویت در گروه هاي اجتماعی« و »میزان ارتباطات« مورد ارزیابی قرار می دهد. ربیعی - 1383 - پایایی این مقیاس را با استفاده از ضریب آلفاي کرانباخ 0/64 به دست آورد. در این پژوهش نیز، پایایی این پرسش نامه با اجرا بر 187 آزمودنی و استفاده از ضریب آلفاي کرانباخ 0/78 به دست آمد.
-3 پرسش نامه ي متغیرهاي فردي: جهت دریافت برخی مشخصات فردي و جمعیت شناختی دانشجویان، این پرسش نامه تنظیم شد و در قالب آن اطلاعات مربوط سن، تحصیلات، جنس، تحصیلات و سن والدین، وضعیت تأهل، تعداد اعضاي خانواده، میزان درآمد خانواده و وضعیت اجتماعی و اقتصادي را از دانشجویان دریافت کرد. در نهایت، با استفاده از نرم افزار آماري 15زSPSS و با روش ضریب همبستگی پیرسون و تحلیل رگرسیون به تحلیل آماري داده هاي پژوهش پرداخته شد.
یافته ها
از مجموع 187 دانشجوي مورد ارزیابی قرارگرفته، %51 پسر و %49 دختر بودند. %81/3 نمونه دانشجویان دوره ي کارشناسی و %18/7 دانشجویان دوره ي کارشناسی ارشد بودند. %5/4 نمونه وضعیت اجتماعی و اقتصادي خانواده ي خود را خیلی خوب، %34/2 متوسط رو به بالا، %52/4 متوسط، %6/5 متوسط رو به پایین و %1/5 وضعیت اجتماعی و اقتصادي خانواده ي خود را ضعیف ارزیابی کرده اند. %87/7 درصد دانشجویان شرکت کننده در تحقیق، مجرد و %12/3 دانشجویان نمونه متأهل بودند.میانگین نمره ي دانشجویان در پرسشنامه ي سلامت روان 19/61 بود. میانگین نمره ي دانشجویان در مقیاس »اعتماد به گروه هاي اجتماعی21/13 «، در »همیاري13/45«، در »احساس اثرگذاري و کارایی6/68«، در »ارزش زندگی5/45 «، در »همکاري با مسؤولان2/61«، در »ظرفیت پذیرش تفاوت ها و شباهت ها در جامعه7/9 «، در »ارزیابی وجود کشمکش در محیط اطراف4/86 «، در »گفتگو و مذاکره3/52 «، در »ادغام در اجتماع3/53 « و در »دوستی و رفاقت3/90 «، بود
