بخشی از مقاله
چکیده
بخش مهمی از هویت افراد یک جامعه از طریق آموزش کتابهاي درسی تاریخ در مدارس به وجود میآید. در دهههاي اخیر کتابهاي درسی تاریخ دورة راهنمایی اصلیترین متنهاي آموزشی بودند که عموم دانشآموزانِ کشور ما را با تاریخ ایران، از دورة باستان تاکنون، آشنا میکردند. پس از پیروزي انقلاب اسلامی کتابهاي درسی تاریخ راهنمایی در چند مقطعِ زمانی دچار تغییرات قابل توجه شدند. مهمترین تغییرات محتوایی در دهه نخست پس از پیروزي انقلاب رخ داد.
پرسشهاي اصلی این پژوهش از این قرار است:
چه تغییراتی در محتواي کتابهاي درسی تاریخ سوم راهنمایی در سالهاي 1358 تا 1368 شمسی صورت گرفت؟ چرا این تغییرات رخ دادند؟
در این تحقیق براي گردآوري اطلاعات از روش کتابخانهاي استفاده شده و دستهبندي اطلاعات و انجام پژوهش با استفاده از نظریه تحلیل گفتمان لاکلا و موف صورت گرفته است. یافتههاي این پژوهش، حاکی از آن است که نشانههاي اصلی گفتمان شاهنشاهی پهلوي در کتابهاي تاریخ راهنمایی دورة پهلوي بازتاب گستردهاي داشت. پس از پیروزي انقلاب اسلامی کتابهاي تاریخ راهنمایی بر مبناي گفتمان جمهوري اسلامی ایران بازنویسی شدند. سپس ایجاد مفصلبندي جدید در گفتمان جمهوري اسلامی در نیمه دوم دهه شصت شمسی سبب وقوع تغییراتی در کتابهاي تاریخ راهنمایی در سالهاي 1367 و 1368 شمسی گردید.
مقدمه
کتابهاي درسی از مهمترین ابزارهاي آموزش عمومی هستند. بخش مهمی از هویت افراد یک جامعه از طریق آموزش کتابهاي درسی تاریخ در مدارس به وجود میآید و بنابراین این کتابها داراي اهمیت مضاعف هستند. در کشور ما در دهههاي اخیر کتابهاي درسی تاریخ دورة راهنمایی نقش ویژهاي در این زمینه داشتند؛ زیرا دانشآموزان در دورة دبستان به دلیل وضعیت سنی و ذهنیشان، قدرت درك مسائل انتزاعی را بهاندازة کافی ندارند و مطالب تاریخی را با بیان داستانی و بهکارگیري تخیل میتوانند یاد بگیرند. در دورة دبیرستان تواناییهاي فکري و ذهنی دانشآموزان پیشرفت فراوانی کرده است ولی فقط دانشآموزان رشته علوم انسانی، تاریخ را به عنوان درس تخصصی خود میخوانند و دانشآموزان دیگر رشتهها تنها درسی با عنوان »تاریخ معاصر ایران« را در دبیرستان می رانند.گذبنابراین دورة میانیِ تحصیلِ دانشآموزان، مهمترین فرصت براي آموزش سیر کلی تاریخ ایران به همه دانشآموزان بوده است.
پس از پیروزي انقلاب اسلامی کتابهاي درسی تاریخ راهنمایی در چند مقطع زمانی دچار تغییرات قابل توجه شدهاند. با نگاه اجمالی به کتابهاي درسی تاریخ راهنمایی پس از انقلاب اسلامی روشن میشود که مهمترین این تغییرات در فاصله سالهاي 1358 تا 1368 شمسی رخ دادهاند. در این پژوهش، تلاش بر آن است که این تغییر و تحولات، توصیف شده و علت وقوع آنها توضیح داده شود.
در ابتدا مروري بر پیشینه پژوهش در مورد تغییرات محتواي کتابهاي درسی تاریخ خواهیم داشت. دربارة تحولات محتوایی کتاب هاي تاریخ دورة راهنمایی تاکنون هیچ پژوهشی انجام نگرفته است. تنها چند پژوهش دربارة تحولات محتواي کتابهاي تاریخ دبیرستان در چند دهه اخیر صورت گرفته است که در ادامه نتایج این تحقیقات به اختصار ارائه میشود:
خسروانیان در پایاننامه کارشناسی ارشد خود با تحلیل محتواي کتابهاي تاریخ دورة متوسطه از سال 1343 تا 1386 شمسی تلاش کرده تا ابعاد و زوایاي هویت ایرانی را در این کتابها ترسیم نماید. دقت در یافتههاي این پژوهش، نشان از آن دارد که در کتابهاي درسی تاریخ متوسطه در دورة پهلوي به جنبه ملی هویت ایرانی اهمیت بیشتري داده شده و برعکس، درکتابهاي منتشر شده بعد از به ثمر رسیدن انقلاب اسلامی، به اسلام و آموزش مفاهیم اسلامی توجه بیشتري شده است. همچنین نتایج این تحقیق نشان می دهد که در هر دو دورة مورد بحث - پیش و پس از انقلاب اسلامی - اوضاع سیاسی درمحتواي این کتابها و در نتیجه در شکلدهی به هویت ملی یا دینی دانشآموزان تأثیر داشته است.
کلاته عربی در پایاننامه خود با عنوان »مطالعه تطبیقی هویت ایرانی در کتابهاي درسی دورة متوسطه سالهاي 1356 تا 1360 و «1382 با روش چندمرحلهاي هدفمند، دوازده کتاب را از سه دوره بررسی کرده و به این نتیجه رسیده که نگاه حاکم بر کتابها در مقطعهاي زمانی 56 و 60 ش از نوع »کهنگرایانه« بود و در آنها ملت ایران پدیدهاي داراي قدمت بسیار در تاریخ دانسته شده که با بنیادهاي نوین خود تمایزي ندارد.
در مقابل، در کتابهاي درسی سال 82 ش این رویکرد به صورتی »نمادپردازانه« شباهت دارد؛ به این معنی که ملیت و هویت ملی ایرانی را پدیدهاي نوین - مربوط به دو سده اخیر - میداند که داراي بنیادهاي پیشانوگرا است و میان هویت ملی و بنیادهایش قائل به وجوه تشابه و نیز وجوه تمایز میباشد. کلاتهعربی بر آن است که در کتابهاي سال 1356 نگرش مثبت به ایران باستان و نوگرایی بیش از دیگر زمانهاست و در کتابهاي سال 1360 نگرش منفی به ایران باستان دیده میشود.
کریمی قهی مقالهاي با عنوان »آسیبشناسی تأثیر تحولات سیاسی بر محتواي کتابهاي درسی تاریخ معاصر ایران - 1388-1358 - ؛ با رویکرد تطبیقی به کتاب هاي درسی ایران پیش از انقلاب« نگاشته است. این پژوهش نشان میدهد که کتابهاي درسی تاریخ ایران، تحت تأثیر سه تحول مهم انقلاب اسلامی، جنگ عراق علیه ایران و جابهجایی قدرت در میان حزبها دستخوش تغییر شده است. از جمله این تغییرها میتوان به غلبه نگرش سیاسی و ایدئولوژیک بر محتواي کتابهاي درسی تاریخ معاصر، کتمان یا تحریف وقایع تاریخی در جهت تبیین دیدگاههاي سیاسی و ارزشی جریان سیاسی حاکم، نگرش منفی نسبت به برخی شخصیتها وحاکمیت ها، داوريهاي یکسویه دربارة رخدادهاي تاریخ و نبود نگاهی جامع در بررسی این رخدادها اشاره کرد.
چنانکه اشاره شد در پژوهشهاي یاد شده به بررسی تحولات محتوایی کتابهاي تاریخ دبیرستان پرداخته شده است؛ در حالیکه این تحقیق معطوف به بررسی تحولات محتوایی کتابهاي درسی تاریخ راهنمایی است. نکته دیگر اینکه پایاننامه خسروانیان به شیوه ي تحلیل محتوا انجام گرفته و در پژوهش کریمی قهی به بهرهگیري از نظریه خاصی اشاره نشده است؛ در حالیکه در این پژوهش، تغییرات محتوایی کتابهاي تاریخ راهنمایی با بهرهگیري از نظریه گفتمان لاکلا و موف مورد بررسی قرار گرفته است.
مبانی نظري
همه رویکردهاي موجود در تحلیل گفتمان بر نقش زبان در برساختن واقعیت تأکید میکنند. البته این به معناي آن نیست که واقعیتی وجود ندارد. پدیدههاي فیزیکی وجود دارند امارفاًص از طریق گفتمان معنا پیدا کنندمی . بدین ترتیب زبان صرفاً مجرایی نیست که اطلاعات مربوط به وضعیت روحی و رفتار یا واقعیتهاي مربوط به جهان خارج را از طریق آن با یکدیگر در میان بگذاریم. بهعکس، زبان »دستگاهی« است که خلق میکند و در نتیجه جهان اجتماعی را میسازد
امروزه نظریه هاي گفتمانی به حوزههاي مختلف علوم اجتماعی سرایت کرده و شاخههاي متنوعی از این نظریهها شکل گرفته است. در حوزة سیاست و تبیین گفتمانهاي سیاسی، نظریه لاکلا و موف - کسسأپق ف أهئطهع - از شهرت و اعتباربیشتري برخوردار است. به نظر میرسد آرایش گفتمانهاي سیاسی تا حد زیادي تعیینکنندة تغییرات کتابهاي درسی تاریخ راهنمایی در مقطع مورد بررسیِ این پژوهش است. بنابراین در این تحقیق از نظریه تحلیل گفتمان لاکلا و موف بهرهگیري شده است.
مفهوم مفصل بندي نقش مهمی در این نظریه دارد. لاکلا و موف مفصلبندي را اینگونه تعریف میکنند: »ما هر عملی را که منجر به برقراري رابطهاي بین عناصر شود، بهنحوي که هویت این عناصر در نتیجه عمل مفصلبندي تعدیل و تفسیر شود، مفصلبندي می نامیم . کلیت ساختمند حاصل از عمل مفصلبندي را گفتمان مینامیم. 6« بنابراین گفتمان از نظر آنها حوزهاي است که مجموعهاي از نشانهها در آن به صورت شبکهاي درمیآیند و معنایشان در آنجا بهطور موقت تثبیت میشود.
یک گفتمان از طریق تثبیت نسبی معنا حول گرهگاهها - کصغطپژ ئه2پغ - شکل میگیرد. گرهگاه نشانه ممتازي است که سایر نشانهها حول آن منظم میشوند. سایر نشانهها معناي خود را از رابطهشان با گرهگاه اخذ میکنند. براي مثال، در گفتمانهاي پزشکی »بدن« گرهگاهی است که معانی دیگرِ بسیاري حول آن شکل میگیرند. نشانههایی از قبیل »علائم بیماري«، »بافت« و »جمجمه« معناي خود را از داشتن رابطهاي خاص با »بدن « بهدست میآورند. 7 در نظریه لاکلا و موف منظور از »قدرت« چیزي نیست که افراد در اختیار داشته باشند و در مقابل دیگران به کار بگیرند بلکه امري مولد است که نظم اجتماعی را به شیوة خاصی تولید میکند. ما به زندگی در یک نظم اجتماعی احتیاج داریم و نظم اجتماعی نیز همواره در قدرت ساخته میشود؛ اما مامحتاج زندگی در یک نظم اجتماعی خاص نیستیم.
قدرت از یک سو جهانی قابلِ سکونت براي ما فراهم میکند و از سوي دیگر مانع گزینههاي ممکن دیگر میشود. 8 تخاصم - عکطغپ؟هصغه - را جایی میتوان یافت که گفتمانها با یکدیگر تصادم میکنند. مداخلات هژمونیک میتواند باعث محو شدن تخاصمها شود. مداخله هژمونیک عبارت است از یک مفصلبندي که بهوسیله زور، وضوح و عدم ابهام را بازسازي میکند. 9 شایان ذکر است که تخاصم همواره وجود یک گفتمان را تهدید میکند و آن را در معرض فروپاشی قرار میدهد. بنابراین همه گفتمانها خصلتی موقتی دارند و هیچگاه به طور کامل تثبیت نمیشوند.
پس از توضیح مبانی نظري اکنون میتوانیم به بررسی محتواي کتابهاي درسی تاریخ راهنمایی در سالهاي 1358 تا 1368 شمسی بپردازیم. پیش از این بررسی لازم است مروري بر محتواي کتابهاي تاریخ راهنمایی دورة پهلوي داشته باشیم:
-1کتابهاي دورة پهلوي:
گفتمان شاهنشاهی پهلوي در زمان حکومت رضاشاه و سالهاي پادشاهی محمدرضا پهلوي پس از کودتاي 28 مرداد تا آستانه انقلاب اسلامی، بر صحنه سیاسی ایران چیرگی داشته است.
در این کتابها، همراستا با دیگر ابزارهاي تبلیغاتی و آموزشی حکومت پهلوي، توجه فراوانی به توضیح اقدامات پادشاهان ایران شده بود. بهویژه بر شکوه ایران در زمان »شاهنشاهی«هاي ایران باستان و »شاهنشاهی «هاي صفوي و پهلوي تأکید شده بود. همچنین در این کتابها، توجه وبژه اي به ترویج میهنپرستی شده بود. یکی از اهداف این امر، ایجاد حس همبستگی در اقوام گوناگون ساکن ایران و تضعیف امکان شکلگیري قدرتهاي محلی و منطقهاي معارض با حکومت مرکزي بود.
