بخشی از مقاله
چکیده
پژوهش حاضر با هدف بررسی میزان توجه به مؤلفه های تربیت شهروندی یعنی دانش، مهارت و نگرش شهروندی در کتاب های درسی مطالعات اجتماعی چاپ 1393 دوره ی ابتدایی اول و دوم صورت گرفته است. در این پژوهش از روش تحلیل محتوا استفاده شده است. جامعه آماری تحقیق شامل کلیه ی کتاب های درسی مطالعات اجتماعی دوره ی ابتدایی می باشد که از این جامعه، برنامه ی درسی مطالعات اجتماعی پایه های سوم، چهارم، پنجم و ششم ابتدایی به روش هدفمند انتخاب شده است. جهت گردآوری داده هاچک لیست تحلیل محتوا مورد استفاده قرار گرفت و روایی آن توسط متخصصان این حوزه تایید شد.
نتایج حاصل از تحقیق بیانگر آن است که از مجموع 920 واحد ضبط شمارش شده از متن و تصویر کتاب های مطالعات اجتماعی دوره ی ابتدایی، 56 /4 درصد به دانش شهروندی،32/8 درصد به مهارت شهروندی و 10/8 درصد به نگرش شهروندی اختصاص دارد. این در حالی است که هر یک از شاخص های مربوط به مؤلفه های تحقیق به صورت نامتوازن مورد توجه قرار گرفته و کتاب های درسی نیز به یک نسبت به مولفه های شهروندی نپرداخته است.
واژگان کلیدی: تربیت شهروندی، مولفه های شهروندی، تحلیل محتوا.دوره ابتدایی اول و دوم ،مطالعات اجتماعی.
مقدمه
تربیت شهروندی - - Citizenship Education مقوله ای است که در دهه های اخیر مورد توجه بسیاری از مجامع علمی و پژوهشی در جهان قرار گرفته است. و به یکی از پربارترین عرصه های پژوهشی در نظام های تعلیم و تربیت تبدیل شده است. این عرصه وسیع دربرگیرنده گستره ای از دیدگاه های فلسفی، ایدئولوژیکی و سیاسی و نیز رویکردهای تعلیمی و تربیتی است - شاگارنسکی و همکاران ، . - 2003 مفهوم تربیت شهروندی مفهومی است کلی که به مطالعات فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و فنی در جامعه وابسته است و می توان آن را به آموزش شیوه های زندگی کردن با یکدیگر به طور خاص در یک جامعه و به طور عام در جامعه جهانی اطلاق کرد.
اصولا بدون داشتن تصویر و توصیف روشنی از فرایند تربیت شهروندی در هر جامعه، نمی توان به تدوین اهداف، اصول و روش ها و مراحل تربیت ناظر به وضع مهیا سازی افراد به عنوان شهروندان مورد پسند جامعه پرداخت - محبی، . - 1384تربیت شهروندی تدارک فرصت هایی برای اشتغال دانش آموزان در تجربه های معنادار یادگیری است به گونه ای که به تسهیل رشد آن ها به عنوان افراد متعهد و فعال اجتماعی و سیاسی بینجامد - هومانا و همکاران، . - 2006 بنا به گفته ی مارشال، شهروندی؛ ظرفیت و شایستگی عضویت در یک جامعه است. » شهروندی منزلتی اعطا شده به آن هایی است که اعضای کل یک اجتماع هستند و نسبت به حقوق و وظایفی که این منزلت به آن ها بخشیده، برابرند - «ترنر و همیلتون،1994 به نقل از غفاری، . - 1392
اگر چه آموزش های مدنی یا شهروندی به شکل های مختلف در بیشتر کشورها متداول بوده، اما امروزه اغلب مردم برای انجام فعالیت های اجتماعی خود، آموزش های لازم را ندیده اند که این باعث بروز مشکلاتی در جامعه می شود. لذا ضرورت آموزش شهروندی مخصوصا در کشورهای در حال توسعه کاملا احساس می شود. و این ضرورت توسط نهاد آموزش و پرورش که نقش اساسی در تربیت شهروندان دارد، برآورده می شود. با توجه به تغییرات ایجاد شده در جوامع امروزی تحت تاثیر صنعتی شدن، شهرنشینی و ارتباطات و جهانی شدن، باید به نقش بی بدیل آموزش شهروندی در جوامع اذعان داشت.
بی شک تربیت شهروندان خوب یکی از مهم ترین نگرانی های اکثر نظام های تعلیم و تربیت در بسیاری از کشورهای دنیا است و در صدر اقدامات و فعالیت های تعلیم و تربیت اکثر آن ها قرار گرفته است، به طوری که در گزارش مطالعه تربیت شهروندی»انجمن بین المللی ارزشیابی و پیشرفت تحصیلی« آمده است؛ که تمامی جوامع معاصر دارای این نگرانی و دل مشغولی عمیق هستند که چگونه نوجوانان و جوانان خود را برای زندگی شهری و شهروندی آماده کنند و راه و رسم مشارکت در مسایل اجتماعی را به آن ها بیاموزند - توبیاس،. - 1997 در حال حاضر بسیاری از نظام های آموزشی به دنبال ارائه ی دانش، مهارت و نگرش های مورد نیاز برای آماده سازی فراگیران در برخورد با مسائل و چالش های زندگی آینده آنان هستند و با استفاده از سیاست های راهبردی گوناگون امکان رشد و گسترش مبانی آموزش مداوم را به عنوان فرایندی که برنامه های درسی تسهیل کننده آن است، دنبال می نمایند - اولیور و هیتر،1994
به نقل از گوازی، . - 1387 آنچه که مسلم است از میان سطح های مختلف تحصیلی، دوره ابتدایی از سطح های مهم تعلیم و تربیت است و در شکل گیری شخصیت اجتماعی و شهروندی دانش آموزان دوره ای مهم و قابل توجه است - کلاک و هالندن، . - 2002 زیرا این دوره یکی از حساس ترین مقاطع زندگی هر انسانی است و شالوده شخصیت، رفتارها و عادت های اساسی یادگیری انسان ها بر چگونگی تربیتی است که در این دوره انجام می پذیرد و آنچه بعدها به دست می آید، بر این بنیان قرار خواهد گرفت - دهقانی،. - 1388 از آنجا که دوره ی ابتدایی به عنوان مبنا و اصل همه آموزش ها مطرح می شود و در واقع سنگ زیر بنای نظام آموزشی به شمار می آید، توجه اساسی به این دوره اهمیت ویژه ای دارد و محتوای کتاب های این دوره در ذهن دانش آموزان، اولین نقش هایی هستند که بر لوحی صاف و سفید نقش می بندند.
دانش آموزان با خواندن این کتاب ها می توانند اولین آگاهی ها را درباره آداب و رسوم، قوانین و مقررات، مهارت های اجتماعی و تربیت شهروندی مطلوب را به دست آورند - دهقانی،. - 1388 مدرسه های ابتدایی با تدارک فرصت ها و برنامه های تعلیمی و تربیتی در افزایش دانش، بسط بینش و توسعه مهارت های مطلوب شهروندی نقش بسزایی دارند. به خصوص دو پایه های چهارم و پنجم به دلیل ملاحظه های رشدی به طور طبیعی بایستی موضوع تربیت شهروندی را مورد توجه ویژه قرار دهند - کلاک و هالندن،. - 2002در زمینه تربیت شهروندی دیدگاه های متنوعی وجود دارد. برخی این آموزش را به صورت مستقیم از طریق برنامه های درسی مورد تاکید قرار می دهند که یکی از انواع آن، آموزش از طریق برنامه درسی مجزاست و در قالب درس ویژه ای مورد نظر قرار گرفته است - مایزر و مایزر،1991؛نقل از فتحی،. - 1372 و برخی دیگر، آن را به صورت درهم تنیده؛ یعنی تلفیق مباحث شهروندی با دروس مرتبط، مورد تاکید قرار می دهند - لی،1999؛نقل از فتحی،. - 1372 موضوع تربیت شهروندی از قرن ها قبل مورد توجه متفکران و اندیشمندان بوده است.
شاید بتوان گفت »افلاطون« از اولین کسانی است که این موضوع را مورد توجه قرار داد. او در کتاب »قوانین« خود که سخن از قوانین بنیادی جامعه است، به این نکته اشاره می کند که برای شناخت و بر پا کردن قوانین درست و نیز برای پاسداری از آن ها باید به تربیت رو کرد - نقیب زاده،» . - 1377ارسطو« نیز به تربیت شهروندان و تربیت شهروندی اشاره هایی داشته است. او آموزش و پرورش کودکان را از جمله وظایف دولت برشمرده، غفلت از آن را از زیان های اساسی برای حکومت ها ذکر کرده است. همچنین وی در کتاب » سیاست« به این تشخیص می رسد که ارتباط متقابلی بین انسان های خوب و شهروند خوب وجود دارد - گوتک،1380؛ نقل از غفاری،. - 1392 در قرن های بعد نیز اندیشمندان تربیتی و اجتماعی مانند »روسو«، »لاک«، »کانت« و »جان دیویی« به موضوع تربیت شهروندی اشاره داشته اند.
»روسو«، کار تربیت را بیش از هر چیز، دور نگه داشتن طبیعت آدمی از پلیدی های جامعه می دانست. »لاک«، وظیفه تربیت را بار آوردن افراد، متناسب با فلسفه و اوضاع اجتماعی معرفی کرده است. »کانت«، تعلیم و تربیت را فرایند دموکراتیک فعال، آگاه و مسئول بار آوردن افراد در مقابل خود و جامعه تعریف کرد . همچنین »جان دیویی« با تاکید بر رویکرد پیشرفت گرا و دموکراتیک در تربیت شهروندی، دموکراسی را نه تنها یک شیوه زمامداری، بلکه به عنوان شیوه زندگی معرفی کرد. دیویی که از دیدگاه فلسفه سیاسی، دموکراسی را شایسته ترین نوع زمامداری بر می شمرد، کارایی و ناکارایی آن را وابسته به آموزش و پرورش می داند - نقیب زاده،. - 1372
نظام آموزش و پرورش، رشد و پرورش کودکان و نوجوانان را از لحاظ گوناگون علمی، اخلاقی، کسب مهارت های عملی و حرفه ای بر عهده دارد. آموزش و پرورش به منظور فراهم نمودن شرایط و زمینه های شکوفایی استعدادهای کودکان و نوجوانان، اهداف و برنامه هایی را تنظیم می کند و برای اجرای برنامه های خود روش هایی را اتخاذ می نماید - ناصری پور،. - 2005 آموزش و پرورش برای پویایی و بالندگی ناگزیر است مدرسه را با دنیای واقعی پیوند بزند و در کنار ارائه ی دانش های تخصصی در رشته های علمی به دانش آموزان کمک کند دانش و مهارت هایی را کسب کنند که بتوانند در مواجهه با وضعیت و اقتضائات عصر جدید، موفق باشند.
در جهانی که فناوری در آن شتابان تغییر می کند، دانش به نحو روز افزون تولید می شود، آموزش و پرورش باید بیش از مجموعه ای خاص از اطلاعات را تعلیم دهد، آموزش و پرورش باید به بسط و شکوفایی قابلیت های آدمی بپردازد و مهیای پرورش شهروند جهانی باشد - عطاران،. - 2003اهمیت مسئله شهروندی به حدی است که »دارندورفDarendorf - « - دهه 1990 را با عنوان دهه شهروندی - Decade - Of Citizenship توصیف می کند - المعماری،« . - 2009کوهن - Cohen - » شهروندی را نوعی قرارداد اجتماعی و یک سلسله حقوق متقابل دولت بر ملت و ملت بر دولت و همچنین یک احساس مشترک عمومی نسبت به هویت اجتماعی و ملی در یک محدوده مشخص می داند - طاهر پور و شرفی، . - 1387
»دورکیم - Dorkim - « آموزش شهروندی را از طریق اکتساب دانش، مهارت ها و ارزش های منتقل شده از نسل های بزرگسالان به نسل های نرسیده و ناپخته برای زندگی اجتماعی تلقی می کند. وی معتقد است که مجموعه خصلت های آموزشی برای تربیت شهروندان در جوامع مختلف، اولاً در دوره های مختلف از نظر اهداف، فلسفه، روش و محتوی متفاوت است؛ ثانیاً این گونه تربیت با توجه به ساختار اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی هر جامعه صورت می گیرد و برنامه ریزی آن بایدبه دست نوابغ و صاحب نظران در عرصه سیاست، فرهنگ و اقتصاد صورت گیرد. او مهارت و صلاحیت های لازم برای اعمال شهروندی را از طریق ارائه مطالب و موضوعاتی در کلیه دروس مدارس و در مقطع تحصیلی ابتدایی، متوسطه و دانشگاهی توصیه می کند و برای آموزش های مدنی و اخلاقی و پرورش روحیه مشارکت جویی که فرد شهروند را برای زندگی در جامعه آماده می سازد، به عنوان موضوعات بین رشته ای در همه درس های مدارس و کانون های آموزشی اولویت خاص قایل است و
