مقاله تهیه نقشه گروههای خطر پذیر متاثر از آلودگی هوای با بهره گیری از تلفیق GIS و AHP

بخشی از مقاله

تهيه نقشه گروههاي خطر پذير متاثر از آلودگي هواي با بهره گيري از تلفيق GIS و AHP
چکيده
مقدمه : پژوهش هاي متعدد نشان از تاثير آلودگي هوا بر سلامت انسان وساير موجودات داشته واثرات سوء اين پديده مخرب علاوه بر اثرات حاد،اثرات درازمدت ومزمن نظير آسم ،بيماري هاي تنفسي وقلبي،بيماري هاي ژنتيکي وغيره در کشورهاي متعددي از جمله ايران به اثبات رسيده ونتايج تحقيقات افزايش مراجعه به اورژانس ها را همراه با افزايش آلودگي هوا وافزايش مرگ ومير نشان مي دهد. بر اساس نتايج تحقيقات متعدد،گروههاي جمعيتي شامل کودکان ،سالمندان ،بيماران وبه ويژه بيماران قلبي –عروقي وتنفسي از آسيب پذيري وحساسيت بالاتري نسبت به آلودگي هوا برخوردارند،لذا شناخت از چگونگي پراکنش اين گروههاي حساس به منظور بهره گيري از اين اطلاعات در راهبردها وراهکارهاي آتي در زمينه مديريت سلامت جامعه از نهايت اهميت برخوردار است .اما مسئله اين است که کلانشهر تهران در عمل فاقد پهنه بندي در اين زمينه مي باشد.
روش بررسي: اين پژوهش با روشي تحليلي-کاربردي به هدف پهنه بندي شهر تهران بر اساس گروههاي حساس جمعيتي نسبت به آلودگي هوا با بهره گيري از تلفيق AHPو GIS واستفاده از معيارهاي کودکان بين صفر تا ١٥ سال ،افراد بالاي ٦٠ سال ،مراکز بهداشتي،تعداد خانوار ساکن ،جمعيت ،کاربري مسکوني،مراکز درماني وبيمارستان ها،مهد کودک ها و باشگاهها ودر نهايت آموزشگاهها به تحقيق پرداخت .
نتايج : بر اساس نتيج تحقيق که در قالب نقشه هايي ارائه گرديد، به ترتيب منطقه ٩،منطقه ٢١،منطقه ١،منطقه ٤،منطقه ٣ ومنطقه ٦ داراي بيشترين آسيب پذيري گروههاي حساس جمعيتي در مقابل آلودگي هوا مي باشند.
واژگان کليدي: آلودگي هوا،گروههاي حساس جمعيتي،تهران ،GIS،AHP

١- مقدمه
با پيشرفت جوامع بشري وبالطبع تکنولوژي،بسياري از شهرهاي بزرگ گرفتار مسايل ومشکلات پيچيده اي شده اند.يکي از عمده ترين اين مشکلات آلودگي هوا مي باشد.در اين راستا،در اثر توسعه تکنولوژي واستفاده بشر از سوخت هاي مختلف ،مرتبا بر مقدار آلوده کننده هاي محيط زيست افزوده شده است ودر اين زمينه ،خطرات ناشي از استنشاق آلاينده هاي هوا،نگراني هايي را دربين دانشمندان ،دولت ها وجمعيت هاي انساني ايجاد کرده است ؛زيرا که تحقيقات اخير نشان داده است که بين در معرض قرار گيري در برابر آلاينده هاي هوا وافزايش مرگ ومير ناشي از بيماري هاي تنفسي وقلبي-عروقي،در ميان جوامع بشري،رابطه مستقيمي وجود دارد(٨-١).هواي شهر تهران نيز به شدت وبيش از پيش آلوده بوده ،به طوري که در سال ١٣٨٧،٦٠ روز از سال هواي اين شهر در شرايط ناسالم قرار داشته است که در حدود چهار برابر مدت مشابه در سال ١٣٨٦ بوده است ،اين در حالي است که در سال ١٣٨٩،اين ميزان به ١٠٤ روز رسيده است که عواقب آن در درجه اول به صورت انواع امراض نصيب ساکنان شهر تهران شده واز طرف ديگر باعث افزايش بي رويه هزينه هاي جاري به منظور حذف اين آلودگيها شده است .در اين راستا،بر طبق مطالعات سازمان محيط زيست تهران ،٧٠ درصد مرگ وميرها در تهران ناشي از مشکلات تنفسي وقلبي است که اين مشکلات ارتباط مستقيم يا غير مستقيم با آلودگي هواي تهران دارد(٩).در زمينه کنترل آلاينده ها ومديريت کيفيت هواي شهر تهران تاکنون مطالعات وطرح هاي چندي انجام يافته است .اما مسئله اين است که کلانشهر تهران در عمل فاقد يک پهنه بندي بر اساس آسيب پذيري گروههاي حساس جمعيتي در مقابل آلودگي هوا از جهت ارائه راهبردها وراهکارهاي آتي در زمينه مديريت سلامت شهر تهران مي باشد.لذا اين پژوهش به سبب اهميت موضوع با روشي تحليلي-کاربردي وبا بهره گيري از تلفيق GIS وAHP نسبت به پهنه بندي کلانشهر تهران بر اساس آسيب پذيري گروههاي حساس جمعيتي در برابر آلودگي هوا به تحقيق پرداخت .
از تحقيقات صورت گرفته در زمينه اين پژوهش مي توان به تحقيقات Bellanderوهمکاران (2001)،Brauerوهمکاران (2003)،Briggsوهمکاران (1997)،Bruckmanوهمکارا ن (1992)،(1998)Tatagalia،Gualtieriوهمکاران (١٩٩٦) اشاره نمود.

روش شناسي تحقيق
يکي از شاخه هاي مهم علم تصميم گيري که چارچوبي نويد بخش براي ارزيابي مسائل چند بعدي که در آن بيش از يک معيار دخالت دارند،روش تصميم گيري چند معياره است (١٦-١٥).از ميان تکنيکهاي تصميم گيري چند معياره ،فرآيند تحليل سلسله مراتبي(AHP) به طور وسيعي در مسائل چند بعدي وپيچيده مديريتي به کاربرده شده است (١٧).براي به کارگيري روش AHP ،به طور کلي سه مرحله به شرح ذيل وجود دارد:
 تشکيل سلسله مراتب
 تعيين ضريب اهميت معيارها،زيرمعيارها وگزينه ها ودر نهايت امتياز نهايي
 بررسي سازگاري در قضاوتها
لذا در اين پژوهش ،به منظور بهره گيري ازAHP در تلفيق باGIS براي پهنه بندي شهر تهران براساس گروههاي حساس جمعيتي ،در ابتدا معيارهاي کودکان بين صفر تا ١٥ سال ،افراد بالاي ٦٠ سال ،مراکز بهداشتي،تعداد خانوار ساکن ،جمعيت ،کاربري مسکوني،مراکز درماني وبيمارستان ها،مهد کودک ها و باشگاهها ودر نهايت آموزشگاهها انتخاب گرديدند.سپس در قالب مراحل ذکر شده درAHP عمل ودر نهايت براي پهنه بندي شهر تهران از تلفيق AHP وGIS استفاده گرديد.لازم به ذکر است که جهت تهيه لايه هاي اطلاعاتي معيارهاي مورد استفاده در فرآيند AHP ودر نهايت پهنه بندي شهر تهران از نقشه بلوکهاي شهر تهران در مقياس ١:١٠٠٠٠ بهره گرفته شد.ودر فرآيند انجام AHP بعد از تشکيل درخت مربوطه در مرحله مقايسات زوجي از نظر کارشناسان مربوطه استفاده شد.
همچنين در انجام تحقيق از ابزارهاي Arc GIS10 وExpert Choice ونيز Extension برنامه نويسي شده انجام AHP در محيط Arc GIS استفاده گرديد.
يافته هاي تحقيق وبحث
اثرهاي مضر آلودگي هوا بر سلامت انسان موضوع يررسي ومطالعات زيادي بوده است .به قول ،آ.ونيز،درباره آلودگي هوا،انسان تقريبا در همان وضعي مي باشد که ماهي ها در آب آلوده .از آنجا که عوامل زيادي بر ارتباط بين آلودگي هوا وسلامت انسان موثر هستند،بررسي تاثير آلودگي خاص هوا بر سلامت انسان مشکل خواهد بود.با اين حال اطلاعات زيادي وجود دارد.اثرات آلودگي هوا بر سلامت انسان از گذشته هاي دور همواره در سه زمينه کلي سنجش پيامد آلودگي ناشي از حوادث يکباره ،سنجش فراواني پيامدهاي سطح سلامتي در ارتباط با آلودگي هوا ونيز سنجش رابطه زماني بيماريها وآلودگي هوا مورد توجه بوده است . که تقريبا در تمامي اين پژوهشها به صورت مستقيم وغير مستقيم بر آسيب پذيرتر بودن گروههاي حساس جمعيتي شامل کودکان ،سالمندان وافرادي که داراي بيماريهاي تنفسي چون آسم و بيماران قلبي تاکيد شده است .
تکامل مباحث نظري وتحولات نهادي شهروندي از يک سو وپيدايش گرايش ها ومباني نظري مستقل جامعه شناختي وهمچنين ملاحظات حوزه سلامت به موضوع کودکي از ديگر سو باعث بازنگري وتجديد نظر در درک ما از شهروندي بر مبناي حقوق گروههاي اجتماعي حساس و به ويژه ديده نشده واز جمله کودکان شده است . وقوع جنگ جهاني اول وپيامدهاي فاجعه بار آن منجر به پيمان ورساي وپيدايش جامعه ملل به موجب ميثاق ٢٦ ماده اي در ١٩٢٠(١٢٩٩ ه .شمسي)گرديد .که براي اولين بار رعايت حقوق جهانشمول براي انسانها وصلح را شعار خود قرار داده بود.با ايجاد اين ترتيب نهادي بين المللي،تدريجا زمينه هاي حقوقي اين شعار با تدوين وتصويب اعلاميه جهاني حقوق بشر در دسامبر١٩٤٨(١٣٢٧ه .شمسي) فراهم گرديد.در اعلاميه اوليه ،مفادي نيز به مسايل کودکان پرداخته است ؛از جمله ماده ٢٤ در مورد حق استراحت وفراغت ؛ماده ٢٥ در مورد سلامت ورفاه خانواده از حيث خوراک ومسکن ومراقبتهاي بهداشتي واجتماعي ومراقبت از کودکان ومادران وحمايت از آنان اشاره مي نمايد.در ادامه اين روند مجمع عمومي سازمان ملل متحد اولين اعلاميه جهاني حقوق کودکان را در ده اصل در سال ١٩٥٩(١٣٣٨ ه .ش ) به تصويب رساند ودو دهه بهد،سال ١٩٧٩ ميلادي را سال جهاني کودک ناميد.تلاشهاي انسان دوستانه در جهت حقوق کودکان در
١٩٨٩(١٣٦٨ ه .ش ) با صدور دومين اعلاميه جهاني حقوق کودک ابعاد تازه اي يافته است .اين اعلاميه از ١٩٩٠ به مرحله اجرا درآمد وجمهوري اسلامي ايران نيز در اسفند ١٣٧٢ به موجب ماده واحده اي که به تصويب مجلس شوراي اسلامي رسيد،به کنوانسيون حقوق کودک ملحق شد.اين کنوانسيون مشتمل بر يک مقدمه و٥٤ ماده است که در آن در ضمن مطالب و تعهد هاي متنوع براي دولتها،دولتها را متعهد به حمايت کودکان در برابر تهديدات سلامتي نموده است حقوق ،قوانين وترتيبات نهادي مرتبط با کودک در کشور ايران علاوه بر الزام به رعايت اعلاميه ها وقطعنامه ها وميثاق هاي سازمان ملل متحد در خصوص کودکان ،در قوانين اساسي يا جزايي خود نيز به مسئله کودکي پرداخته است .در قانون اساسي جمهوري اسلامي ايران مواردي وجود دارد که مباحث کلي را که قابل اطلاق به کودکان نيز مطرح کرده است .از جمله :اصل چهل وسوم به تامين نيازهاي اساسي مانند مسکن وخوراک وپوشاک وبهداشت پرداخته است . بر طبق ماده يک کنوانسيون حقوق کودک : کودک يعني هر انسان زير هجده سال ،مگر اينکه بر طبق قانون مربوط (قوانين داخلي)سن بلوغ کمتر باشد.هر چند کنوانسيون در تعريف کودک،تنها معيار وملاک تمايز وي از بزرگسالان را معيار سن قرار داده است ،اما تدوين کنندگان کنوانسيون به اين مهم توجه کرده اند که معيار سن مي تواند در کشورهاي مختلف به تناسب موقعيت اجتماعي،فرهنگي،مذهبي،جغرافيايي،نژادي وديگر پارامترها،متفاوت باشد.کنوانسيون ،پايان سن کودکي را براي پسر ودختر،هر دو به طور يکسان (١٨ سال )در نظر گرفته است ،اما در ايران در مورد مسائل کيفري پايان کودکي براي دختر٩ سال وبراي پسر ١٥ سال تمام در نظر گرفته مي شود.لذا در اين پژوهش با توجه به قوانين داخلي وبين المللي وبه ويژه با تاکيد بر استانداردهاي شاخص آلودگي هوا(AQI) و با توجه به حوزه سلامت ، سن کودکي تا پانزده سال و به يکسان براي هردو جنس دختر وپسر در نظر گرفته شد. بر اساس يافته هاي تحقيق و بنا بر برآورد ناشي از آمار نامه شهر تهران ،در١٣٨٧،جمعيت افراد زير هجده سال شهر تهران ٢١٣٠٦٨١ نفر بوده است که معدل ٢٤.٨٥ درصد کل جمعيت شهر تهران بوده ،که از اين تعداد ١٦٥٦٣٣٣ نفر زير ١٥ سال سن دارند که ٧٧.٨ درصد آنها افراد زير ١٨ سال را شامل مي شود.در اين راستا،شکل شماره ١ نمودار برآورد جمعيت کودکان بين صفر تا ١٥ سال شهر تهران را بر اساس آمارنامه ١٣٨٧ شهر تهران نشان مي دهد.


شکل شماره ١– برآورد جمعيت کودکان بين صفر تا پانزده سال شهر تهران (تهيه شده :توسط نگارندگان )
واضح است که سهم مناطق مختلف شهر تهران در تعداد کودکان به يک نسبت برابر نمي باشد.بر اين اساس شکل شماره ٢ نقشه مناطق مختلف شهر تهران را بر اساس تعداد کودکان بين صفر تا پانزده سال را نشان مي دهد.همان گونه که در اين نقشه مشخص است مناطق ٤،٣،٥ و١٥ داراي بيشترين ومناطق ١،٩،٢١ و٢٢ داراي کمترين تعداد کودک نسبت به کل جمعيت شهر تهران مي باشند.بنابراين مناطق ٥،٣،٤ و١٥ به لحاظ معيار کودکان آسيب پذيرترين مناطق شهر تهران از جهت آلودگي هوا محسوب مي گردند.

شکل شماره ٢ – نقشه مناطق مختلف شهر تهران بر اساس تعداد کودکان بين ١٥-٠ سال (تهيه کننده :نگارندگان )
اجراي موفقيت آميز برنامه تنظيم خانواده ،گسترش مراقبت هاي بهداشتي اوليه ،بهبود شرايط اقتصادي-اجتماعي وبالاخره پيدايش تکنولوژيهاي جديد در پيشگيري،تشخيص ودرمان بيماري ها،افزايش جمعيت افراد شصت سال به بالا را موجب شده است ،که اين افراد طبق تعريف سازمان جهاني بهداشت ،سالمند ناميده مي شوند.بر اساس اين تعريف ،بيش از ٦٠٠ ميليون نفر از جمعيت دنيا سالمند هستند واين رقم تا سال ٢٠٢٥ به دوبرابر خواهد رسيد وتا سال ٢٠٥٠ بالغ بر ٢ ميليارد نفر خواهد بود(١٨).همچنين بر اساس آمار سازمان ملل ،يک پنجم جمعيت در کشورهاي بيشتر توسعه يافته وهشت درصد جمعيت در کشورهاي کمتر توسعه يافته شصت سال وبالاتر بودند وپيش بيني مي شود که در سال ٢٠٥٠،يک نفر از هر سه نفر در کشورهاي بيشتر توسعه يافته ويک نفر از هرپنج نفر در کشورهاي کمتر توسعه يافته ٦٠ ساله وبالاتر خواهند بود(١٩).
در کشور ايران نيز بر طبق قوانين کشوري،سن بازنشستگي از ٦٠ سال شروع مي شود،بنابراين بر اين مبنا در کشور بر مبناي سرشماري عمومي نفوس ومسکن ١٣٨٥،حدود ٧.٣ درصد از جمعيت کشور و٨.٦ درصد از جمعيت شهر تهران سالمند بوده اند.بر اين مبنا شکل شماره ٣درصد سالمندي را در تهران وکل کشور مورد مطالعه قرار داده است ،همان گونه که مشخص است از سرشماري عمومي نفوس ومسکن ١٣٦٥ جمعين سالمند چه در شهر تهران وچه در کل کشور با شيب تندي رو به افزايش داشته است .

شکل شماره ٣– مقايسه در صد سالمندان در کل کشور وکلانشهر تهران در فاصله ١٣٨٥-١٣٣٥(تهيه کننده : نگارندگان )
به لحاظ سهم مناطق مختلف بر اساس جمعيت سالمندي،بر اساس شکل شماره ٤،مناطق ١،٢،٣،٦،٧، و٨ داراي بيشترين ومناطق ٤،٢٢،١٥،١٨ و١٩ داراي کمترين درصد جمعيت سالمندي مي باشند.