بخشی از مقاله
چکیده
هدف تحقیق حاضر بررسی و تحلیل فضایی اماکن ورزشی با بهرهگیری از مدل سلسله مراتبی AHP در محیط GIS - مطالعه موردی: شهر بناب - میباشد. این پژوهش از نظر نوع هدف، کاربردی و از نظر گردآوری اطلاعات به صورت پژوهش توصیفی و پیمایشی میباشد. جامعه آماری را مدیران و کارشناسان اداره ورزش و جوانان شهر بناب، متخصصین و کارشناسان رشته مدیریت ورزشی، مدیریت شهری، شهرسازی، برنامهریزی شهری، مسئولین سالنهای ورزشی که در دسترس بودند به تعداد 30 نفر تشکیل داد.
از روش تحلیل سلسله مراتبی و تحلیلهای فضایی مبتنی برتحلیل دادههای مکان-مبنا برای سنجش میزان برخورداری و مطلوبیت سطوح مختلف شهر بناب از سرانه ورزشی و انواع کاربریهای ورزشی استفاده گردید. بدین منظور از تکنیک تحلیل سلسله مراتبی - - AHP و سیستم اطلاعات جغرافیایی - - Arc Gis استفاده شد.
یافتههای حاصل از تحلیلهای فضایی و نیز بررسی تطبیقی استقرار فضایی-مکانی مراکز ورزشی با مکانیابی بهینهی مراکز ورزشی - که براساس اصل سازگاری - و میزان انطباق مراکز ورزشی موجود با پهنههای بهینه نشان داد که مکانیابی و توزیع مکانی اماکن ورزشی در شهر بناب بر اساس اصل سازگاری - انسجام و یکپارچگی - صورت گرفته است
-1 مقدمه
اماکن و فضاهای ورزشی از مهمترین کاربریهای شهری در جهت افزایش سلامت جسمانی و روانی شهروندان میباشند که مکان گزینی بهینه برای آنها از مهمترین وظایف مدیران، مسئولان و برنامهریزان است. ایجاد مکانهای ورزشی مناسب در جهت سلامت افراد، جامعه و همچنین در دسترس بودن این فضاها برای همه شهروندان میتواند به عنوان عاملی مهم در جهت سلامتی اجتماعی و روانی شهروندان عمل نماید
بدون شک مدیریت و اجرای مطلوب و موفق برنامههای تربیت بدنی و ورزش، مستلزم فراهم آوردن مجموعهای از شرایط و امکانات است. از جمله مهمترین این شرایط، ایجاد و توسعه و بهرهبرداری مطلوب از اماکن و تأسیسات ورزشی و فراهم آوردن تسهیلات لازم برای دسترسی آسان علاقمندان ورزش به این فضاهاست. این موضوع یکی از ارکان مهم تعیین مکان بهینه فضاهای ورزشی است
انتخاب مکان استقرار در برگیرنده برنامهریزی کالبدی بر پایه مقررات شهری و ضوابط منطقهبندی است. معمولاً ضوابط منطقهبندی، شرایط استقرار انواع فضاهای ورزشی را در اطراف آن تعیین میکند. در این میان، معیارهای وزش باد، شبکه ارتباطی و.. نقش تعیین کنندهای در انتخاب مکان مشخص برای فعالیت مشخص دارد
یکی از مهمترین مشکلات کنونی در شهرهای کشورمان، استقرار نامناسب فضاهای ورزشی در میان سایر کاربریهای شهری است. به نحوی که بسیاری از افراد جامعه به علت عدم دسترسی به آنها نمیتوانند از مکانهای ورزشی به صورت مطلوب استفاده کنند و حل آنها به برنامهریزی و مدیریت در زمینه مکانیابی و ساماندهی فضاهای ورزشی نیاز دارد. در الگوی جدید طرحهای شهری، مبانی کاربری زمین از جمله تفکیک کاربریهای عمده تقسیمات کالبدی و مصنوعی، تثبیت کاربریها و ... با تحولات اساسی روبه رو شده است. با پیدایش دیدگاههای جدید در برنامهریزی شهری مثل توسعه پایدار، گسترش رفاه اجتماعی، سالم سازی محیط، اعتلای کیفیت زندگی شهری و... موضوع مکانیابی و ساماندهی فضاهای ورزشی و خدمات شهری نیز تحول کیفی یافته است
این نکته حائز اهمیت است که فضاهای ورزشی باید در مکانهایی ساخته شوند که همگان، به راحتی بتوانند از آنها استفاده کنند و نیز در صورت برگزاری مسابقات در این فضاها، احتمال اختلال در اداره امور شهر مانند عدم کنترل جمعیت، افزایش ترافیک و ...به حداقل برسد. معیارهایی برای مکانیابی فضاهای ورزشی شامل دسترسی، آسایش، شیب کم زمین، همجواری و ... وجود دارد که متولیان احداث فضاهای ورزشی براساس قانون مصوب شهرداریها موظف به رعایت آنها هستند
یکی از مهمترین مشکلات کنونی در شهرهای کشورمان، استقرار نامناسب فضاهای ورزشی در میان سایر کاربریهای شهری است. به نحوی که بسیاری از افراد جامعه به علت عدم دسترسی به آنها نمیتوانند از مکانهای ورزشی به صورت مطلوب استفاده کنند و حل آنها به برنامهریزی و مدیریت در زمینه مکانیابی و ساماندهی فضاهای ورزشی نیاز دارد. در الگوی جدید طرحهای شهری، مبانی کاربری زمین از جمله تفکیک کاربریهای عمده تقسیمات کالبدی و مصنوعی، تثبیت کاربریها و ... با تحولات اساسی روبه رو شده است.
با پیدایش دیدگاههای جدید در برنامهریزی شهری مثل توسعه پایدار، گسترش رفاه اجتماعی، سالم سازی محیط، اعتلای کیفیت زندگی شهری و... موضوع مکانیابی و ساماندهی فضاهای ورزشی و خدمات شهری نیز تحول کیفی یافته است
تعیین مکان بهینه مراکز ورزشی، از وظایف مهم برنامه ریزان و تصمیم گیرندگان شهری است. این اماکن باید به گونهای در شهر واقع شوند که شهروندان به راحتی به آنها دسترسی داشته باشند. علاوه بر این میتوان گفت برنامهریزان سعی دارند توزیع مراکز خدماتی را در محیطهای شهری بهینه کنند و این توزیع متناسب با توزیع جمعیت یا حد تقاضا در نقاط مختلف است
فضاهای ورزشی نیز از جمله مراکز خدمات عمومی است که به دلیل اهمیت فراوان، نمیتوان آن را به سازوکار اقتصاد بازار واگذار کرد. باید توجه داشت که هر ساله اماکن ورزشی زیادی در نقاط مختلف کشور ایجاد میشوند که براساس بررسی سازمانهای متولی امر، مشخص شد که مکانیابی آنها براساس روشهای سنتی صورت گرفته است. به نظر میرسد که در برخی از این ساخت و سازها یا در اعطای پروانه برای تأسیس، به نکات مهم مکانیابی صحیح توجه چندانی نشده است که این ممکن است از کارایی بهینه این فضاها بکاهد یا مشکلاتی را برای شهر و شهروندان ایجاد کند
امروزه بر عموم متخصصان و مدیران شهری مشخص گردیده که مدیریت و اداره امور مختلف شهرها با ابزارهای سنتی غیرممکن است
در واقع تعیین موقعیت مکانی مناسب برای احداث اماکن و تاسیسات ورزشی به منظور بهره برداری بهینه و مناسب از آنها در زمان حال و آینده امری بسیار مهم است، که توجه نکردن به این مسئله در بسیاری از موارد موجب عدم استفاده مناسب از آن اماکن و همچنین صرف هزینههای بیهوده زیادی شده است. سیستم اطلاعات جغرافیایی - GIS - ، فن آوری جمعآوری اطلاعات، دادهها و روشهای استفاده از آنها برای گردآوری، ذخیره، تجزیه و تحلیل و در نهایت توصیف عارضههای دارای اطلاعات توصیفی به صورت نقشه و نمودار است
در این تحقیق سعی بر آن است که فضایی پراکنش اماکن ورزشی موجود در شهر بناب را در راستای مدیریت بهینه آنها مورد بررسی و تحلیل قرار دهد. بدین منظور فضاهای ورزشی شهر بناب را بر اساس اصل سازگاری - انسجام و یکپارچگی - ورد بررسی قرار داده و میزان تطابق فضایی مراکز ورزشی موجود را با فضاهای مطلوب مورد سنجش قرار می دهد.
-2 پیشینه پژوهش
نیکولز و شفر - Nicholls& Sahfer,2001 - ، پارکها و فضاهای تفریحی ورزشی را در چند منطقه مختلف بر اساس دو معیار دسترسی، سازگاری و توزیع عادلانه مورد عملیات تحلیل فضایی قرار دادند و بر اساس یافتههای خود ضوابط نوینی را برای ساخت پارکهای جدید تدوین نمودند .
در تحقیقی در شهر سئول کره جنوبی - Oh&Jeong,2009 - ، برای فضاهای سبز تفریحی، با توجه به معیار پراکنش مناسب فضایی، با استفاده از GIS تحلیل فضایی و مکانیابی صورت پذیرفت که از نتایج مهم تحقیق ذکر شده آن بود که علیرغم سرانه بالای فضاهای سبز و تفریحی در شهر سئول، به دلیل عدم توزیع فضای مناسب آنها، این فضاها بهرهوری چندان بالایی برای شهروندان ندارند.
پوتوارگا و همکاران - 2008 - ، به منظور تحلیل مکانی پارکهای تفریحی ورزشی و ارتباط دسترسی به پارکها با وزن مطلوب کودکان از نقشههای جغرافیایی و نرم افزارGIS استفاده کردند. آنها در تحقیق خود به این نتیجه رسیدند که فاصله خانوادهها از پارکها، 1 تا 8 کیلومتر است که این دسترسی، آنها را به پارکهای تفریحی – ورزشی محدود میکند و سبب افزایش وزن نامطلوب کودکان میشود. همچنین در حدود 50 درصد پارکها به طور نسبی در خارج از مرزهای همسایگی قرار داشتند.
گودفری - - 2006، در تحقیقی برای تجزیه وتحلیل فضاهای تفریحی ورزشی از سیستم اطلاعات جغرافیایی GIS استفاده کرد. پوگیو و رسکیج - Poggio& Vrscaj,2009 - ، نیز در شهر تورین - منطقه گروگلیاسکو - ، ایتالیا با استفاده از GIS پارکها و فضاهای تفریحی موجود را بر اساس میزان آلودگی خاک منطقه مورد تحلیل و بررسی قرار دادند که هدف اصلی این تحقیق مشخص نمودن فضاهای مناسب جهت تفریح و سرگرمی شهروندان و دوری از مناطق آلوده بود.
در این تحقیق، فضاهای تفریحی - ورزشی با توجه به استانداردهای اعلام شده از سوی مراکز ذیصلاح، تجزیه وتحلیل شد و نیز استانداردهای مناسب برای ساخت فضاهای جدید براساس نیازهای محلی مورد بررسی قرار گرفت.قادری - 1381 - ، در تحقیقی با عنوان مکانیابی فضاها با استفاده از سیستم GIS به مکانیابی فضای ورزشی در منطقه 6 تهران پرداخت. او بیان کرد که این سیستم اطلاعاتی، یکی از بهترین روشهای ممکن برای مکانیابی در زمینه ورزش و تفریحات سالم است.
ابراهیمی - - 1386، در پایان نامه کارشناسی ارشد خود بر اساس معیار رعایت استاندارد در شعاع کاربری و رعایت حریم کابلهای برق، خطوط گاز و رودخانه ها به تحلیل فضایی اماکن ورزشی موجود در شهر آمل پرداخت. در پژوهش ذکر شده ویژگی تمامی اماکن ورزشی یکسان در نظر گرفته شد و همه آنها در غالب یک گروه مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفتند.
احمری - 1388 - ، با استفاده از GIS و با توجه به دو معیار فاصله و جمعیت به تحلیل پراکندگی اماکن ورزشی خصوصی و دولتی در برخی از مناطق شهر تهران پرداخت که نهایتا مشخص گردید که بر اساس معیار فاصله، دسترسی افراد به اماکن ورزشی در مناطق شمالی و جنوبی تفاوت چندانی ندارد. لطفی و همکارانش - - 1389 در مقاله خود به ارزیابی مراکز فرهنگی و ورزشی به جهت مکانیابی و احداث این مراکز با استفاده از سیستم - - GIS در منطقه 18 شهرداری تهران پرداختند.
آنها یکی از مولفه های اساسی در نظام و سیستم ساختار شهری تامین فضاهای عمومی و تفریحی برای شهروندان جهت بر طرف کردن بخشی از نیاز های معنوی می دانند که با در نظر گرفتن شاخص های فنی، اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی از یک طرف و قابلیت سنجی مکانی جهت ایجاد در چارچوب سازگاری محیطی، مطلوبیت، ظرفیت محیطی و وابستگی، تجانس کالبدی، و کاربری از طرفی دیگر از بهترین اصول و شاخص های برنامه ریزی به شمار می رود.
نویسندگان در این مقاله سعی کردند ویژگی های منطقه 18 شهرداری تهران با توجه به شاخص های اجتماعی و فرهنگی و عدم تجانس قومی در احداث و مکان یابی مناسب کاربریها با هدف پیوستگی فضایی و محیطی مطلوب و سرزنده در کالبد شهرکه بتواند به سرانه ها و استاندارد های زیستی در کلان شهر تهران و منطقه کمک نماید مورد بررسی قرار گرفته و روش ارزیابی و سنجش مکانی در این مقاله با تکنیک های GIS بود.
سلطان حسینی و همکاران - 1390 - ، در مقالهای تحت عنوان »تحلیل فضایی اماکن ورزشی در مناطق 5 و 6 اصفهان با استفاده ازسیستم اطلاعات جغرافیایی« به بررسی مسائل و مشکلات در این راستا پرداختهاند. برای انجام عملیات تحلیل فضایی از معیارهای سازگاری، ایمنی، جمعیت، دسترسی و توزیع عادلانه استفاده گردید، که با استفاده از یک روش ابتکاری برای هر یک از اماکن ورزشی بر اساس هر معیار امتیازی در نظر گرفته شد. در نهایت، بر اساس نقشهها و نتایج به دست آمده، کمبودها و نیازهای منطقه از لحاظ تاسیسات ورزشی به طور کامل مشخص گردید.
فاضل نیا و همکاران - 1390 - ، نیز در این راستا مقالهای تحت عنوان »مکانیابی بهینه فضاهای ورزشی شهر زنجان با استفاده از مدل تحلیل سلسله مراتبی AHP و سیستم اطلاعات جغرافیایی« نوشتند. ایشان پس از مطالعه وضع موجود فضاهای ورزشی، به این نتیجه رسیدهاند که توزیع فعلی فضاهای ورزشی در سطح سلسله مراتب شهری مناسب نبوده است.
عطایی - - 1392 در پایاننامه خود به تحلیل مکان یابی مجتمع های ورزشی با استفاده از سیستم های اطلاعات جغرافیایی - GIS - در مناطق 3، 4 و 5 شهرداری تبریز پرداخت.
نتایج بدست آمده از این پژوهش نشان داد که در مکانیابی مجتمعهای ورزشی در محدوده مورد از معیارهای مهمی از جمله : -1 دسترسی سریع افراد -2 توزیع متوازن در سطح منطقه -3 در نظر گرفتن حداکثر پوشش -4 رعایت استانداردهای لازم -5 سازگاری با کاربری های همجوار و غیره انجام نگرفته است.
همچنین بررسی محدود مورد مطالعه نشان داد که اگر چه تعداد مجتمع های ورزشی در منطقه 3 نسبت به مناطق 4 و 5 بیشتر می باشد اما به علت تمرکز این مجتمع ها در دو محل و عدم در نظر گرفتن مدل های استاندارد در این منطقه، وضعیت مناسبی از لحاظ توزیع مکانی مجتمع های ورزشی وجود ندارد. همچنین منطقه 4 به علت تراکم بالای جمعیت در مقایسه با مناطق 3 و 5 دارای کمترین مجتمع های ورزشی می باشد و منطقه 5 نیز نسبت به جمعیت و مساحت تحت پوشش دارای مجتمع های ورزشی بسیار کمی می باشد که در این خصوص باید سرمایه گذاری های بیشتری انجام پذیرد.
حسینی و همکارانش - - 1392 در مقاله خود تحت عنوان مکان یابی اماکن ورزشی با استفاده از سیستم اطلاعات جغرافیایی - GIS - در شهرسقز بر این موضوع اشاره می کند که به وزان رشد و توسعه شهرها، اطلاعات لازم برای مدیریت و برنامه ریزی شهری به شدت افزایش یافته و پیچیده می شود.
