بخشی از مقاله
چکیده:
توتن عنوان قایقی سنتی است که با فرآورده های گیاهی حاشیه دریاچه هامون در سیستان تهیه می شود. برای تدوین مراحل تولید این صنعت دستی، متاسفانه منابع مکتوب در دسترس نبوده، به همین دلیل، عمده مراحل جمع آوری این تحقیق به صورت میدانی 1 و در منطقه سیستان صورت گرفته است. برای آشنایی با توتن و شیوه بافت آن، شناخت و معرفی مختصری از هامون و ویژگی های زیستی و گیاهی آن مورد نیاز است، که سعی شده آنچه مرتبط با بحث حاضر می باشد به اختصار بیان گردد و پس از آن به روشهای بافت و سایر ویژگی های توتن اشاره شود . هدف از گردآوری این مقاله ناشناخته بودن این قایق به عنوان یک صنعت دستی و کهن می باشد که به دلیل شرایط فعلی دریاچه هامون و عوامل صنعتی متاسفانه در دست فراموشی است.
واژگان کلیدی: توتن، دریاچه هامون، توتک، لوئی، بلومه
مقدمه
توتن بافی در اطراف دریاچه هامون حرفه ای کارآمد بوده، چنان که تمام صیادان حاشیه نشین دریاچه، به علت کاربرد فراوان این قایق آن را فرا می گرفتند. به طوری که یافتن توتن باف در سیستان بالاخص در روستاهایی که در جوار دریاچه هامونند کار دشواری نیست. گرچه امروزه با خشک شدن نیزارهای دریاچه و کم آبی هامون ، نسل فعلی کمتر به این مهارت واقفند. در روزگاری نه چندان دور به دلیل نقش فراوان توتن در امرار معاش مردم منطقه و اجزای طبیعی و بوم آوردش، این قایق را به وفور بر سطح امواج هامون قابل مشاهده بود . در واقع چهره هامون بی توتن و توتن بان به ندرت میسر می شد.
این صنعت بومی چند سالی است که، به دلیل خشکسالی - خشک شدن آب دریاچه و نیزارهای اطراف آن - خشکسالی دریاچه و خشک شدن نیزارها رفته رفته به دست فراموشی سپرده می شود. پوشش گیاهی سیستان و وجود پدیده ای مانند دریاچه هامون و ویژگی های خاص زیستی آن، شرایط را برای شکل گیری توتن فراهم کرد. متاسفانه تاریخچه ای از زمان پدید آمدن آن در دست نیست اما می توان توتن را در قدیمی ترین عکسهایی که از سیستان موجود است رویت کرد. اما آنچه مسلم است توتن بخشی از پیشینه صنعت و هنر سیستان است. به دلیل معرفی نشدن آن در گذشته و عدم استفاده از این هنر - بدلیل خشکسالی دریاچه هامون - بعید نیست به واژه ای نا آشنا مبّدل گردد. و این امر بدیهی به سوال بی جواب و ناشناخته تبدیل شود.
دریاچه هامون
ناحیه سیستان 8117 کیلومتر مربع، در قسمت شمالی استان سیستان و بلوچستان قرار دارد و حوزه مسطح و مسدودی است که از آبرفت های دلتای قدیم و فعلی رود هیرمند تشکیل شده است. دریاچه هامون به عنوان بزرگترین دریاچه آب شیرین ایران، در این منطقه قرار گرفته است. 2 هامون یکی از پدیده های طبیعی و ارزشمند از نظر ملی و بین المللی است. ارزش اقتصادی آن از دیرباز شناخته شده است و در طول صدها سال مردم حاشیه نشین تالاب از برکت و نعمات گیاهان، پرندگان و آبزیان آن بهره مند شده اند. این منطقه ویژه و منحصر به فرد، پناهگاه بسیاری از گونه های نادر و در خطر انقراض حیوانی و گیاهی و حمایت کننده زنجیره های غذایی در پهنه دشت کویر است. علاوه بر ارزش اقتصادی، ارزش اکولوژیکی هامون نیز درخور توجه فراوان است.
منطقه حفاظت شده هامون: این منطقه با 201062هکتار وسعت شامل دشت هامون، دریاچه یا تالاب هامون و رودخانه هیرمند می شود. اهمیت این منطقه بیش تر به دلیل زیستگاه انواع حیات وحش، امکان پرورش ماهی، وجود انواع پرندگان و تأمین علوفه دام ها از نیزارها و استفاده از نی جهت حصیر بافی می باشد. تنوع گیاهی هامون: گیاهانی که از منطقه جمع آوری و شناسایی شده اند؛ شامل 28 گونه از 22 جنس که مربوط به 13 تیره می باشند. تیره Poaceae با تعداد 10 گونه و 35/7 درصد به ترتیب بیشترین تنوع گونه ای و فراوانی را به خود اختصاص داده است.
از بین گونه های معرفی شده 10 گونه خاصیت داروئی، 19 گونه خاصیت علوفه ای و 11 گونه صرفا به منظور بیابان زدایی به کار می روند. بررسی های انجام شده و نیز سوابق موجود نشان می دهد که اقلیم منطقه، فرا خشک بوده و طبق نظر هانری پابو، منطقه رویشی نیمه بیابانی می باشد. با این حال رویش های گیاهی موجود در دریاچه هامون - نیزارها - و مراتع اطراف آن - اراضی کم شیب که در اوایل فصل بهار زیر آب می روند - ، علاوه بر حاکمیت اقلیم مذکور، به مقدار زیادی به جریان های آب رودخانه هیرمند و نوسان های میزان آب در مواقع طغیانی بستگی دارد. همچنین خواص شیمیایی به ویژه شوری، قلیائیت و دانه بندی خاک در تغییرات پوشش گیاهی بر فراز منطقه مؤثر می باشند. از اینرو، مناطق عمده رویشی را می توان به شرح زیر ذکر نمود: الف رویشگاه گیاهان آبدوست این رویشگاه در محدوده دریاچه هامون قرار گرفته است. بارزترین - نوری، غلامرضا، "پوشش گیاهی هامون"،فصلنامه علوم کشاورزی و منابع 3 طبیعی،
ب رویشگاه گیاهان نیمه آب دوست:
این منطقه رویشی در اطراف دریاچه هامون بین دو حد دوره پر آبی دریاچه - اوایل بهار - و دوره کم آبی دریاچه - اواخر زمستان - قرار گرفته و مراتع حاشیه هامون را که جزء مرغوب ترین مراتع منطقه سیستان محسوب می شوند، تشکیل می دهد. در این رویشگاه ، خاک ریز بافت و عموما رسی - لومی و نسبتا شور بوده و در اوایل فصل - فروردین اردیبهشت - معمولا زیر آب قرار می گیرند. مهمترین گونه های گیاهی این رویشگاه عبارتند از :
-چمن شور ساحلی - شور -
-بونی - بونو -
-سوجگ - لیواش -
-مرغ
-انواع گز
توتن
توتن از نام گیاهی به اسم توتک - نام رایج محلی گیاه لوئی - گرفته شده است. گرچه خود توتن بافان از نام توتو استفاده می کنند و معتقدند توتن نام اشتباهیست که رایج گشته است - گویش سیستانی در حاشیه دریاچه هامون کمتر دستخوش تغییر شده است - .
شکل -3 توتن
قدمت این قایق سنتی مشخص نشده است و در کتابهای تاریخی نیز اشاره ی چندانی به آن نگشته، در سفرنامه کانلی تصویری از آن را می توان مشاهده نمود. سیستان و بالاخص دریاچه هامون تنها محلیست که به وفور شاهد این قایق دست باف بوده و از نظر کانلی توتن مخصوص سیستان است.4 به دلیل وجود توتک فراوان در این منطقه - حاشیه دریاچه هامون - استقبال فراوانی توسط صیادان، دامداران و به طور کلی بومیان منطقه از این قایق می شده است و اکثر آنها به بافت توتن واقف بودند و در واقع یک نیاز مهم برای زندگی در این ناحیه بوده است، زیرا برای صید و جابه جا کردن دام وحمل علوفه از آن بهره می بردند و چون شغل اصلی حاشیه نشینان هامون صیادی و دامداری بوده است.
می توان به میزان اهمیت آن برای مردم منطقه پی بُرد. اما به ندرت در جاهای عمیق از آن استفاده می کنند زیرا امکان دارد در اثر موج های شدید واژگون - کریستی و دیگران، جغرافیای تاریخی سیستان، ترجمه و تدوین حسن 4احمدی، ج1، تهران، ناشر مولف، 1378، ص - 43 گردد.5 توتن علاوه بر سیستان در افغانستان - زیرا بخشی از هامون در افغانستان واقع شده - رود پریان - افغانستان - و مازندران - به دلیل خشکسالی عده زیادی از سیستانی ها به مازندران مهاجرت کردند و مدتی در آنجا از توتن استفاده نمودند - نیز دیده شده است.
در محدوده دریاچه هامون بلندی هایی به شکل مستطیل یا دایره با طول متوسط 100 تا 150 متر، عرض 50 تا 70 متر ارتفاع 3 تا 5 متر وجود دارد که تختک نامیده میشود و در گذشته مأوا و مسکن قبایل مختلفی بوده است که با دامهای گوناگون خود در آنجا زندگی کرده و علاوه برتأمین علوفه دامها، فعالیت های جانبی اقتصادی از قبیل ماهیگیری و حصیر بافی داشته اند. در فرهنگ معین »تخت« به معنای هر جای مرتفعی از زمین که در روی آن نشینند، خوابند و تکیه کنند، ذکر شده است و »ک« پسوندی است به معنای تشبیه و مانند کردن ؛ بنابراین معنای لغوی تختک عبارت است از »مانند تخت« و یا »شبیه تخت.« بر اساس بررسی های بعمل آمده،
قدمت تخت ها همزاد تمدن در سیستان است و آثار بجا مانده از شهر سوخته 3500 - تا 4000 سال قبل از میلاد مسیح - تأییدی بر این مدعاست. در حقیقت آنچه وجود تختک ها را توجیه می کرد و آنچه بودن انسان تختک نشین را الزامی می ساخت وجود منابع فراوان علوفه مورد نیاز گاو سیستانی و وابستگی زیاد اقتصاد مردم منطقه به آن بوده است.6 احتمالا توتن یادگار دوران بسیار کهن باشد و این موضوع دور از ذهن نیست، زیرا برای رفت آمد تختک نشینان وسیله ای احتیاج بوده است که بدون آن زندگی برایشان مخاطره انگیز می گشته . همچنین در برخی از فصول آب هامون بسیار بالا می آمده و تختک ها را فرا می گرفته و ساکنان آن مجبور به ترک تختک ها می شده اند، رخدادی که در آخرین طغیان - سال - 69 نیز روی داد.
توتک
خواستگاه اصلی توتک در واقع نیزارهای حاشیه دریاچه هامون است. آنچه در قالب نیزار شناخته می شود، در واقع ترکیبی از چند گونه گیاهی از قبیل، نی، لوئی، قمیش ، هزارنی و جگن میباشد، که به خاطر تراکم بیشتر نی نسبت به سایر گونه ها به نیزار معروف شده است.
تصویر-4بُلک - گل گیاه لوئی،قسمت تیره رنگ گیاه -
لوئی جهت ساختن حصیر، پرده و یا قایق های سنتی - توتن - به کار می رود و گونه های قمیش، هزار نی و جگن به همراه گونه های بونی، مرغ و خارشتر جهت چرای گوسفندان مورد استفاده قرار می گیرد. این گونه ها در قسمت طیف بیولوژیک رانکایر در زمره فرم رویشی نیمه نهان رستها و زیر گروه هالوفیتها و گروه هیدروفیتها محسوب می شوند. هیدروفیت ها و یا گیاهان کاملا آبدوست به گیاهانی گفته می شود که جوانه زایای آنها در داخل آب قرار دارد و برگ های آنها به صورت غوطه ور و یا شناور می باشد. عمق آب این رویشگاه عمدتا کمتر از یک متر می باشد و بستر آن از خاک های ریز بافت رُسی همراه با درصد قابل توجهی از املاح تشکیل شده است و معمولا اشباع از آب می باشد. این وضعیت ، خاک های هیدرومورفی را می سازد که تبادل اکسیژن آزاد در آن کم و گیاهان مذکور از اکسیژن موجود در آب استفاده می کنند. به گیاهان این رویشگاه گیاهان بر آمده از آب نیز می گویند.
بخش پایینی گیاه در آب و فاقد برگ و بخش بالایی دارای گل و برگ های زیادی است که به شیوه گیاهان خشکی زی، مواد غذایی را از خاک جذب کرده و با دی اکسید کربن موجود در هوا، عمل فتوسنتز را انجام می دهند.این گیاهان مشارکت بسیار ناچیزی در چرخه غذایی تالاب دارند و قسمت های مرده گیاهی آنها به مواد غذایی محلول در آب نمی افزاید. از آنجا که عموما سرشار از مواد سلولزی اند، از خاتمه یک دوره رشد تا پایان دوره بعدی رشد تجزیه و متلاشی نمی شوند، در نتیجه قسمت های مرده بر روی آنهایی که هنوز از دوره قبلی بر جای مانده است تجمع می یابد ، بدین ترتیب مواد غیر حاصلخیز و خرده های غیر قابل تجزیه در کف تالاب تشکیل شده و دایما بالا می آید.
این گیاهان چنانچه به صورت تنک روییده باشند، دارای ارزش های محدودی از قبیل محل های مناسب تخم ریزی ماهی ها و پناهگاه ماهی های جوان است. ضمنا تعداد زیادی از موجودات زنده خود را به قسمت زیر آبی این گیاهان الصاق نموده، از این طریق غذا برای ماهی های جوان و حیواناتی که ماهی ها از آنها تغذیه می نمایند فراهم می آید. همچنین این گیاهان چنانچه در نزدیکی پهنه آب باز روییده باشند پناهگاه مناسبی برای پرندگان آبزی خواهند بود. .1 لویی: نام محلی آن در زمان رشد رویشی یعنی زمانی که هنوز ساقه گل دهنده وسط آن بیرون نیامده است به آن توتک می گویند - بدون مغز - که در تهیه توتن از آن استفاده می شود. خاصیت برگ های توتک این است که بعد از خشک شدن در وسط برگها هوا قرار گرفته و لایه چرمی روی برگ مانع از ورود آب به درون
