بخشی از مقاله
قالي بافي
فهرست:
پيشينه قاليهاي ايراني
دوره ساسانيان (226-652م / هجري )
قالي بافي دردوران اسلامي
دوره تيموريان (771 -897 هجري قمري ):
دوره صفويان (907-1135 هجري قمري ):
دوران قاجاريان
تبريز مهد قالي بافي ايران
پيشينه قاليهاي ايراني
دوران باستان : ( هخامنشيان 559-321. م )
همزمان با كشف قالي پا زيريك (1327) توسط « سركي رودنكي » باستانشناس نامدار در دامنه هاي جنوبي جبال آلتاي سيبري در گوريكي از پادشاهان سكايي تاريخ قالي گره خورده پرداز به ويژه , قالي ايران ورق ميخورد. ب ررسيهاي پژوهشگران بر روي نقوش بافته شده در اين قالي نشان ميدهد كه تاريخ بافت قالي حدود 2500 سال قبل است.
رودنكو در چندين جاي كتاب خود به ايراني بودن اين قالي اشاره دراد « شيوه گره خوردن دم اسبها و كاكل آنها شبيه ايرانيان است ونقش گوزنها از تيره گوزن زرد خالدار ايراني است . صف مرداني كه به همراه چارپايان از پي يكديگر مي آيند نمايانگر شيوه هاي هخامنشي و آشوري است .»
بدين ترتيب جاي هيچ ترديدي باقي نميماند كه اگر چنين قاليي در 25 قرن پيش با آن اسلوب پيشرفته و به كمال رسيده وجود داشته است ,كه اين اسلوب كمال يافته چند قرن سنت قالي بافي را پشت سر گذارده تا به اين درجه از كمال رسيده است. بنابر اين تاريخ قالي دست باف كمتر از سه هزار سال قبل نميتواند باشد .
دوره ساسانيان (226-652م / هجري )
قالي بافي از ديگر جلوه هاي هنري مهم عهد ساسانيان است كه در اين دوره رواج زيادي داشته است.
قالي بهارستان در كاخ تيسفون كه با نخهاي ابريشمي و زرين و سيمين بافته و با هزاران قطعه جواهر مرصّع مي باشد نقطه عطف هنر قالي بافي آن دوره و اوجه هنر قالي بافي در ايران باستان به شمار مي رود. نقوش و قالي هاي اين دوره مملو از تصاوير انتزاعي و هندسي از گل و گياه و حيوانات و پرندگان است.
از مضامين عمده اين بافته ها ، نقش باغ و صحنه هاي شكار است و ظاهراً قالي هاي باغ نما آنقدر محبوب و مورد علاقه شاهان بود كه حتي باغ ها را به تقليد از آنها آرايش مي كرده اند.
بافت پارچه هاي ابريشمي نيز در اين دوره رواج فراوان يافت و اين بيشتر از آن ناشي مي شد كه ايران بر سر راه چين (بزرگترين تهيه كننده ابريشم) و روم (بزرگترين مصرف كننده آن) قرار داشت و مسير انتقال ابريشم كه بعدها به جاده ابريشم معروف شد از ايران مي گذشت.
هنر فلز كاري و ساخت لوازم تزئيني فلزي نيز در روزگار ساسانيان رونق داشت و در آثار فلزي اين دوره همچون بشقاب، جام، گلدان و زيور آلات- نقوش مشابهي از صحنه هاي شكار، جلوس شاه، اعطاي منصب و همچون تصاوير زيبايي از پرندگان، گلها و حيات افسانه اي مشاهده مي شود.
نقاشي از ديگر هنرهاي مهم اين عصر است؛ به ويژه كه ماني آن را توسعه فراواني بخشيد. طلا كاري، برنز كاري، شيشه سازي، حكاكي روي سنگ و نگين هاي نقاشي دار و سكه سازي از ديگر شاخه هاي مهم هنر ساساني مي باشند كه جملگي اوج درخشندگي هنر ايران در اين عهد را به نمايش مي گذارند.
هنر ساساني در طي 400 سال حكومت شاهان اين سلسله جلوه اي از وحدت را در عين تنوع و كثرت آن پديد آورد. در اين هنر گرچه عناصر هنرهاي ديگر كشورها و حتي هنر رومي به چشم مي خورد اما هويت مستقل آن حفظ شده است. از اين روست كه مي توان انسجام و همگوني آشكاري را در تمامي آثار اين دوره مشاهده كرد.
در زمان ساسانيان صنايع بافندگي , بخصوص بافت پارچه هاي ظريف و نقش دار بسيار رايج بوده است .قالي بهارستان كه در بيشتر كتابهاي تاريخي به ان اشاره شده است نمونه اي از قالي يا بافته هاي مشابه ميبا شد كه هنگام جنگ ايران و اعراب به دست فاتحان افتاد ابو علي سكويه (320 – 421 هجري قمري ) در باره اين قالي در تجارت الاهم نوشته است : « در نقش آن راهها مي ديدي كه از نگاره هاي گوناگون پديد شده بود و جويباري از گوهر ها در بافت آن به كار برده بودند و ديري كه در ميانه به چشم ميخورد بر كناره هاي آن كشتزاري بود سر سبز پر گياه زمينه قالي زربافت بود و نقش آن از گوهرها كه بر آن نشانيده بودند.» قالي مذكور حدود 400 متر مربع مساحت داشته است و فصول مختلف سال در آن بافته شده بود.
قالي بافي دردوران اسلامي :
بعد از ظهور اسلام به نظر مي آيد كه قاليبافي رايج در شهر ها و روستاها بايد رشد بيشتري يافته باشد ولي نمونهاي از آن دوران در دست نيست تا بتوان درباره قاليبافي آن زمانها اظهار نظر كرد . ار آغاز اسلام در ايران و از قرن سوم هجري تا نيمه اول دهم هجري نمونه اي از قالي به جا مانده است. ولي اشارات زيادي در كتابها و سفر نامه ها به وجود قالي در خانه ها شده است .
به عنوان مثال مقدسي جهانگرد عرب به قالي هاي تا ئنات اشاره دارد در تاريخ بيهقي و معجم البلدان نيز به وجود قالي در نقاط مختلف ايران اشاراتي شده است .
دوره تيموريان (771 -897 هجري قمري ):
دوره تيموريان مهر درخشان مينياتوريهاي آن دوره , تصويرهايي از قالي ديده ميشود . در يكي از نسخه هاي خطي كتاب نفيس خمسه نظامي (817-897 ) هجري قمري كه در موزه كاخ گلستان نگهداري ميشود , مينياتوري هايي كه تصوير قالي در آنها است مشاهده ميشود .
دوره صفويان (907-1135 هجري قمري ):
عصر صفويه,دوران و عظمت هنر قاليبافي بخصوص نقشه هاي قالي در ايران است با آغاز حكومت خاندان صفوي برخي از پادشاهان هنر دوست اين خاندان نظير شاه طهماسب و شاه عباس صفوي به تشويق و ترويج هنرهاي ملي و سنتي, بخصوص قاليبافي پرداخته اند در اين دوره كارگاههاي بزرگ طراحي و قالي بافي سلطنتي داير گرديد و قاليهاي گرانبهايي از اين دوره در موزه هاي سراسر دنيا وجود دارد از معروفترين اين قاليها, قالي معروف به شيخ مني است كه ذر سال 942 قمري و در زمان شاه طهماسب بافته شده است كه به علت جهل و ناداني حاكمان وقت اين اثر تاريخي بوسيله دلالان خارجي ربوده شد و اكنون در موزه ويكتوريا آ لبرت لندن نگهداري ميشود قالي ديگر اين دوران قالي شكارگاه است كه در سال 929 قمري در زمان شاه اسماعيل بافته شد و هم اكنون در موزه پولدي پتسومي ميلان نگهداري ميشود از جمله مراكز قالي بافي در اين زمان اصفهان, تبريز, كاشان, همدان, شوشوتر و هرات بوده اند .
دوران قاجاريان : در دوره ي نادري و زنديه قالي بافي به سبب اقتصاد ضعيف ايران رونقي نداشت ولي پس از پايان جنگهاي ايران دروس و آغاز پادشاهي ناصرالدين شاه دوباره قالي بافي رونقي گرفت .در اين دوران هنر اروپايي از راههاي مختلفي به ايران نفوذ كرد و هنر هاي تزئيني كشورمان تا حدود زيادي تحت تاثير نقاشي اروپايي قرار گرفت و نوعي نقاشي گل و مرغ با تاثير از رنگ آميزي اروپايي در ايران اوج گرفت .
اين نوع نقاشي به تدريج در تمام نقاشهاي تزييني از جمله نسخه هاي كتابها و سرانجام به هنر و سنت قالي ايران راه يافت. از اواخر دوره ي قاجار قالي ايران توسعه زيادي يافت و توليد قالي با وجود آنكه شرايط كار درآن زمان بسيار سخت بود با فشار كمپانيهاي خارجي و بعدها نيز بوسيله توليد كنندگان ايراني افزايش چشمگيري يافت بعد از جنگ جهاني اول و بر چيده شدن كمپاني هاي خارجي تجار ايراني توانستند كاملا جاي آن را بگيرند .
قالي ايران محصول دستها ي هنر مند و بخشاينده اي است كه افتخار قوم ايراني را برصفحه روزگار حك كرده است .
تبريز مهد قالي بافي ايران
تبريز، مرکز استان آذربايجان شرقي، طي قرنها بعنوان مرکز فرهنگ مشرق زمين از شهرت بسياري برخوردار بوده است. تحولات تاريخي و توسعه آن از واحه هاي کوهپايه اي آتش فشان سهند، به مرکز تجاري امروزي و شرح حال هنرمندان و صنعتگران اين ناحيه در اين مختصر نمي گنجد.
مؤلف در اينجا به شرح کوتاهي از تاريخ پرحادثه اين ناحيه و سهم بسزايي که در اشاعه فرهنگي قالي شرق داشته مي پردازد.
چنگيزخان (1227 - 1162 ميلادي)، تيمور لنگ (1405 - 1336 ميلادي) و شاه اسماعيل اول (1524 - 1501 ميلادي) مؤسس سلسله صفوي، اين ناحيه واقع بين شرق و غرب را تسخير کرده و آنرا يکي از شهرهاي بزرگ امپراطوري خود نمودند. اما شهر تبريز در زمان شاه عباس کبير از پشتباني فرهنگي برخوردار شد. جنگها و فجايع ناخوشايند طبيعي، همچون ويراني ناشي از زلزله هرگز نتوانست طي قرنها موجب درهم شکستگي شهر و مردمان اين ناحيه گردد.
در قرون وسطي، تبريز شاهد شکوفايي هنرهاي زيبا و تأثير آن بر روي هنر قالي بافي بود. آثار تذهيب کاران، ابريشم بافان، هنرمندان مينياتوريست و فلزکاران همه و همه سرچشمه الهام هنرمندان قالي باف قرار گرفت.
