بخشی از مقاله
چکیده:
در کشورهایی مانند ایران که با کمبود منابع آبی مواجه میباشد، توجه به کلیه منابع آبی از اهمیت بالایی برخوردار است که این امر در قالب مدیریت یکپارچه منابع آبی قابل اجراء خواهد بود. مدیریت یکپارچه منابع آب، یک فرآیند سیستماتیک برای توسعه پایدار، تخصیص و پایش منابع آبی است که برای اهداف اجتماعی، اقتصادی و محیط زیستی استفاده میشود. مدیریت یکپارچه منابع آبی، ضمن جبران برخی از کمبودها، باعث افزایش ذخیره منابع آبی موجود، حداقل نمودن اثرات منفی استفاده مجزا از منابع و مدیریت مؤثر و بهینه آب میشود.
در این مقاله، مدیریت یکپارچه منابع آبی در قالب منابع آب سطحی، منابع آب زیرزمینی، استفاده مجدد از پساب ها و آب های مجازی مورد بحث قرار گرفته است. درگیر بودن سازمان های مختلف در تأمین و مصرف آب های شرب، کشاورزی، صنعتی، فضای سبز و همچنین تصفیه فاضلاب و کاربری پساب تصفیه شده، لزوم هماهنگی بیشتر بین کلیه دستاندرکاران مسائل آب برای مشارکت و به حداقل رساندن اثرات نامطلوب بخشی بودن حیطه مسئولیتها و عملکردها و در نهایت مدیریت یکپارچه منابع آبی را اجتنابناپذیر مینماید.
.1 مقدمه:
قرن بیست و یکم، قرن جنگ بر سر آب نام گرفته است. در قسمت های مختلف دنیا بخصوص در کشورهای در حال توسعه، مسائل مرتبط با آب از قبیل کمبود آب، آلودگی آب و افزایش خسارات ناشی از سیل وجود دارد. این مسائل کمبود مواد غذایی و به دنبال آن گسترش بیماری ها را در پی خواهد داشت. بعلاوه رشد روز افزون جمعیت، توسعه اراضی کشاورزی در مناطق خشک و نیمه خشک جهان، گسترش صنایع، توزیع ناهمگون زمانی و مکانی آب شیرین به لحاظ کمی و محدودیتها و مشکلات روزافزون کیفی منابع آبی، در بسیاری از کشورها، تأمین آب مطمئن را به یکی از چالشهای اساسی قرن حاضر تبدیل نموده است.
کشور ایران هم سرزمین خشکی است که نزولات جوی آن از یک سوم متوسط نزولات جهان کمتر است. بر اساس مطالعات سازمان هواشناسی، ایران جزء کشورهایی است که در حال حاضر در تنش آبی به سر میبرد و هر ساله بر شدت این تنش افزوده میگردد. طبق استانداردهای جهانی، شهرهایی که سهم سرانه آب آنها بین 1000-1700 متر مکعب در سال است، شهرهای تحت فشار و شهرهایی که سهم سرانه آنها کمتر از 1000 متر مکعب در سال است، شهرهای در تنگنای آبی تلقی می گردند - کارآموز،. - 1384
استفاده مجزا از منابع آبی منجر به بروز مشکلاتی از قبیل کمبود آب در مواقع خشکسالی به دلیل کمبود منابع آب سطحی، ناپایداری در تولید محصول، آسیب به محیط زیست و افت تراز سطح ایستابی و اختلاط آب شور و شیرین در نواحی ساحلی میگردد. در بهرهبرداری تلفیقی، نیازهای آبی توسط دو منبع سطحی و زیرزمینی تامین میگردد . - Anderson, 2003 - در این دستهبندی، پساب تصفیه شده، به عنوان یک منبع آبی در مدیریت یکپارچه منابع آب بخصوص در کشور کم آب ایران از جایگاه ویژهای برخوردار است. توسعه بهرهبرداری از آب های زیرزمینی در مقایسه با سد سازی دارای مزایای متعددی بوده و مشکلات به مراتب کمتری دارد.
در این بین می توان به هزینه کمتر، عدم وجود مشکل رسوب و تبخیر، مشکلات کیفی کمتر و عدم وجود مشکلات محیطزیستی، اجتماعی و فرهنگی اشاره نمود . برنامهریزی، طراحی و مدیریت سامانههای منابع آب برای تحقق اهداف توسعه پایدار در یک منطقه، نیازمند مشارکت همگانی است. کلیه کسانی که در امر توسعه و مدیریت منابع آب دخیل هستند باید همواره اثرات سیستم را در تغییرات اقتصادی، اجتماعی و همچنین محیط زیست ارزیابی کنند - کارآموز و کراچیان، . - 1382 برای نیل به توسعه پایدار بایستی به موضوع پایداری در کلیه ابعاد برنامهریزی، طراحی، سازهای و بهرهبرداری توجه شود. تحلیلهای اقتصادی و زیست محیطی نه تنها باید مرحله توسعه، بهرهبرداری و نگهداری سیستم را در نظر بگیرند بلکه باید امکان نابودی و نیاز به جایگزینسازی آن را نیز مورد توجه قرار دهند - کارآموز،. - 1384
.2 یافتههای پژوهش:
-2-1 تبیین ایده مدیریت یکپارچه منابع آب
در جهان، تقاضا برای منابع آبی روزانه در حال افزایش است. در گذشته آب منبعی فراوان و ارزان بود و فاضلاب نیز بدون هزینهها و محدودیتهای زیاد میتوانست به منابع آب سطحی و یا به سیستمهای فاضلاب تخلیه گردد. به هر حال افزایش هزینههای تأمین آب و دفع فاضلاب، مشوقهای اقتصادی را برای کاربرد تکنولوژیهایی که محیط زیستی تر هستند و میتوانند بازدهی استفاده از منابع طبیعی را اطمینان دهند افزایش داده است. بسیاری از شهرهای کشورهای در حال توسعه، دارای رشد جمعیت بالا بوده که بدون برنامهریزی توسعه می یابند.
از پیامدهای این توسعه، کاهش اراضی قابل دسترس برای کشاورزی، آلودگی منابع آب سطحی و زیرزمینی و تغییر کاربری منابع آب کشاورزی اطراف شهرها جهت تأمین نیازهای شهری است - صفوی، . - 1377 فعالیتهای مدیریت منابع آب را میتوان به سه دسته تدوین سیاستهای مدیریت منابع آب، اقدامات مدیریتی برای دستیابی به اهداف سیاستها و ارزیابی اثرات آنها، تقسیم نمود. سیاستهای کلان مدیریت منابع آب، در واقع ارتباط توسعه و نحوه بهرهبرداری از این منابع را با اهداف توسعه ملی مشخص میسازند.
اولین مرحله تدوین سیاستهای کلان مدیریت منابع آب پیشنهاد گزینههای مختلف با توجه به محدودیتها و اهداف فراگیر و همه جانبه توسعه و مدیریت منابع آب است - شرزه ای، . - 1382 اصولی که در ساختار فعلی تشکیلات مدیریت منابع آب مدنظر قرار گرفتهاند منابع آب را به عنوان عنصر اصلی آمایش سرزمین و توسعه پایدار آن حوزه به شمار میآوردند که مدیریت این منابع باید توسط تشکیلات واحدی در قلمرو مرزهای طبیعی حوزه آبریز انجام شود.
بطوری که ایجاد زمینههای مشارکت و همکاری مردم شایدموثرترین عامل در تحول نظام مدیریت منابع آب محسوب گردد. این مشارکت عمدتاً میتواند در دو زمینه سرمایهگذاری در طرحهای توسعه منابع آب و اثرگذاری بر سیاستها مورد بررسی قرار گیرد - شفقتی، . - 1388 لذا استفاده مجدد از فاضلاب خام و تصفیه شده در کشورهای در حال توسعه واقع در مناطق خشک و نیمه خشک رو به افزایش است. معیارهای اصلی که بایستی در دستیابی به اهداف مدیریت یکپارچه منابع آب مورد توجه قرار گیرند عبارتند از:
-1 بازدهی اقتصادی در استفاده که به دلیل کمبود آب و افزایش تقاضا برای دستیابی به حداکثر بازدهی ممکن مطرح میگردد.
-2 پایداری اکولوژیکی و زیست محیطی که حفاظت اکوسیستم ها و محیط زیست برای نسلهای بعدی است.
-3 برابری که هر شخصی دسترسی مطمئن به منابع آبی داشته باشد. منابع آبی قابل استفاده شامل منابع آب سطحی و زیرزمینی می باشد. محدودیت منابع آبی باعث شده که به آب های شور و لب شور و همچنین آب های حاصل از تصفیه فاضلاب ها نیز به عنوان منابع آبی توجه گردد. در این راستا مدیریت یکپارچه منابع آبی از اهمیت ویژهای برخوردار خواهد بود. از دیگر منابع آبی که بخصوص در کشورهای کم آب بایستی مورد توجه قرار گیرد آب مجازی - Virtual Water - میباشد. آب مجازی آبی است که نه بصورت واقعی بلکه بصورت مجازی در محصول نهفته است و آن میزان آبی است که برای تولید محصول مورد نیاز میباشد.
برای مثال برای تولید یک کیلوگرم گندم به حدود 1000 لیتر آب نیاز است، لذا آب مجازی یک کیلوگرم گندم حدود 1000 لیتر است. این میزان برای یک کیلوگرم گوشت 5 تا 10 برابر است. با تجارت محصولات غذایی و یا هر نوع کالایی، یک جریان آب مجازی از کشورهای صادر کننده به کشورهای وارد کننده این محصولات ایجاد میگردد . - Hoekstra, 2003 - کشورهایی که با بحران آب مواجه هستند میتوانند محصولاتی که نیاز فراوان به آب دارند را وارد کنند.
این موضوع باعث ذخیرهسازی آب و کاهش فشار به منابع آبی و اختصاص آب در دسترس به دیگر مقاصد میگردد. این کشورها بهجای پمپاژ بیش از حد آب های زیرزمینی بایستی با دخالت دادن تجارت آب مجازی در سیاستهای آبی خود، علاوه بر دسترسی مناسب به منابع آب جهانی، از افزایش فشار به منابع محدود خود نیز بکاهند. در سطح جهانی کشاورزی به عنوان بزرگترین بخش اقتصادی از لحاظ مصرف آب و تجارت محصولات کشاورزی، جزء اصلیترین بخش تجارت آب مجازی محسوب میگردد.
-2-2ضرورت استفاده از بهینهسازی در سیستمهای منابع آب
فعالیتهای مدیریت منابع آب را میتوان به سه دسته تدوین سیاستهای مدیریت منابع آب، اقدامات مدیریتی برای دستیابی به اهداف سیاستها و ارزیابی اثرات آن ها تقسیم نمود. سیاستهای کلان مدیریت منابع آب در واقع ارتباط توسعه و نحوه بهرهبرداری از این منابع را با اهداف توسعه ملی مشخص میسازند. اولین مرحله تدوین سیاستهای کلان مدیریت منابع آب، پیشنهاد گزینههای مختلف با توجه به محدودیتها و اهداف فراگیر و همه جانبه توسعه و مدیریت منابع آب است - جهانی، . - 1378 اصولی که در ساختار فعلی تشکیلات مدیریت منابع آب مدنظر قرار گرفتهاند منابع آب را به عنوان عنصر اصلی آمایش سرزمین و توسعه پایدار آن حوزه به شمار میآوردند که مدیریت این منابع باید توسط تشکیلات واحدی در قلمرو مرزهای طبیعی حوزه آبریز انجام شود بطوری که ایجاد زمینههای مشارکت و همکاری مردم شاید موثرترین عامل در تحول نظام مدیریت منابع آب محسوب گردد .
- Loucksrt et al.,2000 - این مشارکت عمدتاً میتواند در دو زمینه سرمایهگذاری در طرحهای توسعه منابع آب و اثرگذاری بر سیاستها مورد بررسی قرار گیرد که مقولهای با اهمیت است که باز نمودن آن از حوصله این مقاله خارج است. در نتیجه در ادامه این مقاله سعی میشود به برخی از پیشنیازهای فنی که شناخت وسیع تری را در ارتباط با بهرهبرداری بهینه در اختیار قرار میدهند پرداخته شود - هاشمی، . - 1385 از دلایل عمده تنشهای آبی میتوان موارد زیر را برشمرد که در ادامه به برخی از آنها به طور مختصر اشاره میگردد:
- محدودیت منابع آب در دسترس و توزیع ناهمگون منابع
- افزایش روزافزون جمعیت
- افزایش میزان آسیبپذیری سیستمهای مختلف تامین آب با توجه به پیچیدهتر شدن آنها
- افزایش میزان مصرف سرانه آب به دلیل بالا رفتن سطح رفاه و بهداشت مردم
- افزایش نیاز در بخشهای مختلف صنعتی و کشاورزی با توجه به روند توسعه این بخشها
- تغییرات اقلیمی و ضرورت پیشبینیهای بلند مدت
- آلودگی منابع آب
- تخریب منابع به خصوص آبهای زیرزمینی به علت برداشت بیش از حد و عدم مدیریت صحیح
-2-3ضرورت استفاده از پساب به عنوان یک منبع آبی
محدودیت منابع آبی از یک طرف و آلودگی منابع آبی موجود توسط فاضلاب های شهری، صنعتی و کشاورزی از طرف دیگر، توجه به مدیریت فاضلاب ها را دو چندان میکند. به دلیل کمبود منابع آبی بویژه در مناطق خشک و نیمه خشکی مانند کشور ایران استفاده مجدد از فاضلاب تصفیه شده در آبیاری فضای سبز و کشاورزی و مصارف دیگر به عنوان یکی از اهداف اصلی در نظر گرفته میشود.
لذا بررسی استانداردهای مورد نیاز در کاربری های مختلف و توجه به عوامل بهداشتی از قبیل پیشگیری از بروز مخاطرات بهداشتی و انتقال بیماری ها، حفاظت محیط زیست و حفظ تعادل اکولوژیکی از اهمیت خاصی برخوردار است. رشد روزافزون جمعیت و توسعه سریع صنایع از عواملی هستند که افزایش مصرف آب و تولید فاضلاب در جوامع را باعث شدهاند. با توجه به محدود بودن منابع آب در دسترس، استفاده از فاضلاب تصفیه شده می تواند ضمن حفاظت از منابع آب، بخشی از کمبود آب را نیز جبران نماید - کارآموز و زهرایی، . - 1382 تصفیه فاضلاب جهت استفاده از آن در مصارف خاص با اهداف زیر صورت میگیرد:
- تقلیل شدت آلودگی در حدی که فاضلاب تصفیه شده در محیط زیست ایجاد آلودگی نکند.
