مقاله تحلیل محتوای طنزهای عصر انقلاب اسلامی ایران ( 1387 - 1357 )

بخشی از مقاله

چکیده

طنز به عنوان مردمی ترین و اجتماعی ترین لحن یا شیوه بیان ادبی در سه دهه انقلاب اسلامی از نظر محتوا و درون مایه راهی پر فراز و نشیب را پیموده است. این نوع ادبی متناسب با رخدادهای سیاسی و تحولات اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و اخلاقی دستخوش دگرگونی محتوایی شده است. طنزهای مورد بررسی و تحلیل شده در این دوره از میان مجموعه کتاب ها و مجلات طنز انتخاب گردیده است. این مقاله کوششی است در زمینه تحلیل محتوای طنزهای انقلاب اسلامی طی سه دهه نخست انقلاب که نگارنده در این پژوهش رویکردی تحلیلی به طنزهای مورد بحث داشته و به این نتیجه رسیده که در تمامی موضوعات اصلی، انتقادات سیاسی حضوری محوری و چشمگیر داشته است؛ طوری که می توان گفت طنزهای این دوره با سیاست گره خورده است.

واژگان کلیدی: طنز، تحلیل محتوا، طنزهای انقلاب اسلامی

مقدمه

تاریخ گواه بر این است که انقلاب ها ذائقه انسان ها و نگاه و تلقی آنان را نسبت به جهان، جامعه وخویشتن تغییر می دهند. یکی از نمودهای آن در هر جامعه ای تاث یر انقلاب ها و دگرگونی های سیاسی بر ساختار و محتوای ادبیات، فرهنگ و هنر یک ملت می باشد؛ زیرا که ادبیات یک پدیده روبنایی است و از تحولات سیاسی و اجتماعی بنیادین درون جامعه تبعیت می کند. طنز هم به عنوان یک گونه ادبی و هنری در ادوار مختلف تاریخ از رویدادهای سیاسی و اجتماعی زمان خود تاثیر پذیرفته است.

پیروزی انقلاب اسلامی ایران در 22 بهمن 1357 و روی کارآمدن نظام جمهوری اسلامی در رشد و دگرگونی طنز تاثیر بسیار داشته است. در واقع طنز به عنوان مردمی ترین و اجتماعی ترین گونه های ادبی در سه دهه اخیر انقلاب اسلامی متناسب با تحولات سیاسی، فکری، مذهبی، فرهنگی ، اخلاقی و اقتصادی حرکتی پر فراز و نشیب را طی کرده است و به تناسب رخدادهای سیاسی و شکل بندی آرایش نیروهای اجتماعی و میزان آزادیهای مدنی موجود در جامعه دستخوش تغییر و تحول موضوعی و محتوایی شده است.

از آن جا که در دوره مورد بحث، طنز به عنوان یکی از جذابترین و فراگیرترین نوع ادبی برای مخاطبان و طنزپردازان بوده است، به بالاترین درجه نقد سیاسی و اجتماعی در جامعه تبدیل شده است. از این رو، طنز پس از انقلاب از نظر محتوا و موضوع حرکتی گسترده و رو به جلو دارد و تقرباًی همه سطوح و لایه های جامعه را تحت پوشش خود قرار داده است. به دلایلی طنز در جامعه شکل گرفته و رونق می یابد که می توان به مسائل و موضوعات سیاسی، اجتماعی، اخلاقی، مذهبی، فرهنگی و اقتصادی اشاره کرد. در برخی موارد به دلایل گوناگون نمی توان به صراحت از ناهنجاری ها، کاستی ها، معایب و مشکلات جامعه انتقاد کرد. یکی از این دلایل سیاست حاکم بر جامعه است.

توضیح اینکه هر گاه به علت شرایطی مانند نبود ظرفیت انتقاد پذیری، زبان و قلم از صراحت باز بماند، به شیوه طنز آمیز مصائب و مشکلات و نابسامانیهای جامعه بیان می گردد. هم چنین ممکن است که مطلبی آن قدر فجیع باشد که پوشاندن آن بهتر از آشکار جلوه دادن آن باشد؛ از طرفی هم ادب و اخلاق، آداب و سنن و قوانین اجتماعی چنین اجازه ای نمی دهد که مسایل و موضوعاتی که دارای قبح و زشتی است، به صورت آشکار و بی پرده بیان گردد.

مواقعی هم در جامعه مشکلی وجود دارد که جهت توجه بدان و رفع و اصلاح آن ، بایستی به کمک ابزار طنز آن را برجسته ساخت؛ بنابراین طنز به علت ویژگی در پرده و پوشیده بودن آن و لحن و شیوه بیان شیرین آن بهترین دستمایه برای انتقاد اجتماعی جهت اصلاح و سازندگی ناهنجاری ها، معایب و مشکلات به کارگرفته می شود. در این مقاله سعی شده است تا طنزهای عصر انقلاب اسلامی، طی یک دوره سی ساله مورد واکاری و بازنگری قرار گیرد و به تحلیل محتوای آن ها پرداخته شود زیرا که این طنزها مسائلی را به چالش می کشد که هنوز بازندگی روزمره مردم درپیوند است.

لازم به ذکر است که تفکیک نمودن برخی از عنوان ها به معنای جدایی کامل آن ها از دیگر حوزه ها نیست؛ به عنوان مثال رشوه خواری موضوعی است که هم زیر مجموعه طنزهای اجتماعی می تواند قرار بگیرد و هم زیر مجموعه طنزهای اخلاقی اما در زیر مجموعه طنزهای اجتماعی مطرح شده است. به دلیل وسعت و حجم انبوه نمونه ها برای پرهیز از اطاله تحقیق و چیشگیری از خروج از حد مقاله به ذکر یک نمونه اکتفا کرده و به دلیل حذف بسیاری از نمونه ها بسیاری از منابع نیز از فهرست منابع حذف شد اما نتایج بر اساس همان تحقیق جامع اولیه است.

نکته دیگر آن است که در انتخاب نمونه ها سعی شد از ذکر طنز هایی که دربردارنده نام افراد یا گروه های مشخصی هستند صرف نظر شود، با این حال اگر ناخواسته نام افراد یا گروه هایی ذکر شده است، هیچ نیت و غرضی در میان نبوده است و نویسندگان مطمئنا از روی ناچاری مجبور به ذکر آن شده اند و از همه این افراد یا گروه ها پیشاپیش عذر خواهی می شود.

پیشینه پژوهش

به طور کلی می توان گفت هیچ دوره ای از ادوار تاریخ ادبی ایران خالی از طنزپردازی نبوده است. البته ذکر این نکته ضروری است که طنز به معنای انتقاد اجتماعی از مشروطه شکل گرفته است. در زمینه طنز و طنز پردازی و طنز پژوهی کارهای زیادی صورت گرفته است و هر کدام از جنبه های مختلفی طنز را بررسی کرده اند. آغازگر طنز پژوهشی در ایران، مربوط به عصر بیداری و از سوی محقق مشهور انگلیسی به نام ادواردبرون در کتاب تاریخ مطبوعات و ادبیات ایران بوده است.

همچنین یحیی آرین پور یکی از پیشگامان طنز پژوهشی در ایران به حساب می آید که بخشی از کتاب خود، از صبا تا نیما، را به این موضوع اختصاص داده است؛ اما آنچه نویسندگان ما در شناخت و معرفی طنز و طنز پردازی گفته و نوشته اند، سابقه طولانی نداشته و عمر آن از چهل سال نمی گذرد. بدون احتساب تحقیقات محدود و کوتاه مذکور، اولین کار جدی در شناخت و معرفی طنز و طنزپردازان ادب فارسی، تحت عنوان طنز آوران امروز ایران در سال 1356توسط بیژن اسدی پور و عمران صلاحی به چاپ رسید.

این کتاب به عنوان نقطه آغازین در بررسی و شناخت طنز راهگشای حرکت های بعدی در این مسیر شد. در فاصله سال های 1365 تا 1380آثار نسبتاً خوبی در این راستا منتشر شد از جمله به مقدمه ای بر طنز و شوخ طبعی در ایران تالیف علی اصغر حلبی اندیشه و کلیشه نوشته فریدون تنکابنی ؛ زمینه های طنز و هجا در شعر فارسی به قلم عزیر االله کاسب ؛ طنزسرایان امروز ایران می توان اشاره کرد. سال های 1381 تا 1385 نیز رویا صدر، نویسنده و پژوهشگر معاصر، بانوشتن کتاب هایی همچون بیست سال با طنز و برداشت آخر - نگاهی به طنز امروز ایران - مروری بر آثار طنزپردازان معاصر به ویژه انقلاب اسلامی و پرداختن به تاریخ ادبیات مطبوعات طنز و زندگی نامه طنز پردازان تاحدودی به این حوزه وسعت و رونق بخشیدند.

در خصوص پژوهش های خارج از کشور هم کتابی تحت عنوان تاریخ طنز در ادبیات فارسی توسط دکتر حسن جوادی، استاد ایرانی دانشگاه برکلی آمریکا نگاشته شده است که قطع یقین به لحاظ تقسیمات مختلف حوزه های طنز و طنز پردازی در ایران و بیان نمونه های بسیار از طنزپردازان اثری بسیار ارزنده و در نوع خود منحصر به فرد است. از میان آثار مذکور هیچ کدام تعریف بسیار دقیق و روشنی از طنز ارائه نکرده اند و تعاریف آن ها آمیزه ای از هجو، هزل، لطیفه و فکاهه بوده است.

آثاری که تا این جا بدان ها اشاره شد، آثاری هستند که مطابق با همان رویه کتاب های تاریخ ادبیات، بیش تر به پیشینه طنز و طنزپردازی در دوره های مختلف، طنزپردازان برجسته هر دوره و ارائه نمونه های آثاری که در این زمینه از آن ها به جای مانده، بسنده کرده اند.هیچ کدام از آثار ذکر شده، به تحلیل و بررسی طنز در اثری از زاویه یا منظری خاص ادبی، جامعه شناسی، زبان شناسی و روان شناسی به لحاظ ساختاری و محتوایی نپرداخته اند.  پایان نامه ها و مقالات کار شده در این راستا عبارت است از: بررسی طنز در آثار منظوم تا قرن هشتم  از حسین قربانیان تحلیل مقایسه ساختاری و مضمونی طنز در کتاب های کیومرث صابری فومنی و... است.

تا  از مهدی سعیدی مقایسه طنز اجتماعی حافظ شیرازی و عبید زاکان از فاطمه لشکری بررسی طنز در آثار دهخدا کلثوم یوسفی طنز در شعر نو - اخوان، نیما، فروغ، شاملو و سپهری - نوشته مجید نگین تاجی  طنز در شعر ملک الشعرای محمد تقی بهار تالیف مهدی محمدی طنز و آیرونی در آثار مهدی اخوان ثالث نوشته مریم شریف نقد و بررسی طنز، هجو و هزل از مشروطه تا  پایان نامه دکتری زبان وادبیات فارسی به راهنمایی دکتر تقی پورنامداریان و بررسی محتوا و ساختار طنز در نثر مشروطه  جواد دهقانیان فر  بوده است.  اما در خصوص تحلیل محتوا و بررسی طنزهای مربوط به انقلاب اسلامی، هیچ کتاب، پایان نامه و مقاله علمی پژوهشی نوشته نشده است.

طنزهای سیاسی

یکی از زمینه هایی که همواره موضوع طنز و طنزپردازی شاعران و نویسندگان زبان و ادبیات فارسی قرار گرفته است، سیاست و امور مربوط بدان بوده است. با نگاهی اجمالی به دوره های مختلف گذشته زبان و ادبیات فارسی می توان دریافت، با توجه به اینکه ساختار سیاسی و حکمرانی حکومت های پادشاهی که مبتنی بر استبداد و دیکتاتوری بوده و میزان آزادی های محدودی که برای شاعران و نویسندگان در نظر می گرفتند، آنان جرات و جسارت انتقاد از حاکمان و دستگاه حاکمیت خود بسیار به ندرت پیدا می کردند.