بخشی از مقاله
چکیده
موضوع این مقاله "توصیف و تفسیر شر بر مبناي عقل انسان"فاستفکه به بررسی مفهوم کلیدي "فشر"فمیپردازدچفشر مفهومیفاست که فقطفدر ارتباط با انسانفموضوعیتلفداردفچففیکی از مباحث در ارتباط با شرفبحث "فجبر و اختیار "فاست. فسه جریان مهم اسلامی در مورد شر اظهار نظر کرده اند. مکتب اشاعره دراین فخصوص عقیده دارد کهف"فشرور، همانند خیرات، از جانب خداستفو انسان مختارفو آفرینندهفيف عمل خود نیست، اعمال انسان، مخلوق خداوندفاست". ازسوي دیگر، مکتب معتزلهفدر این رابطه فعقیده دارد کهف"فافعال بندگان به هیچفوجه مخلوق خدا نیست، بلکه انسان کاملا مختارفو آفرینندهفيفعمل خودفمی باشد".
اما دیدگاه شیعه ي امامیه در حوزهف"جبر و اختیار"فبا توجه به حدیث معروف منصوب به امام صادق - ع - مطرح میشودفکه اعمال انسانف"نه جبريفاست و نه اختیاري، بلکه چیزي بین این دو است"چفدر هر یک از دو دیدگاه اشاعره و معتزله اشکالاتی وجود دارد کهفقابلیت و جامعیت منطقیفبراي پذیرش وجود نداردچفاما دیدگاه سوم فرا میفتوان درف فلسفه اسلامی –فشیعیفبر اساس حدیث قدسی - انی کنز مخفیا ... - فدر رابطه باف"شر"فو همچنین انسان و خدا، توصیف وفتفسیر نمود. زمانی که خداوند باري تعالیفاراده فرمودفکه جهان رافبیافرند، اول موجود جهانفرا،فیعنی عقل را آفرید. عقلی کهفشاملفصفات جمال و جلال خداوند و معیار و ملاك همه امور است، وفبهترین و محبوب ترین موجودفدر نزد خداوندفمی باشد. آنگاه خداوند، عقل را که بهترین و محبوب ترین موجود عالم بود به انسان عنایت کرد. همراه با عقل، فخداوند حق انتخاب و اراده را جهت تحقق راه عقل و یا راه غیرعقل - جهل - به انسان اعطا نمود. راه هدایت بسوي خدا همان راه عقل است و راه ظلمت و شرفهمان راه غیر عقلفپیا جهل - است.
واژه هاي کلیدي: انسان ، جبر ، اختیار، عقل ، جهل ، شر
بخش اول: مقدمه تحقیق
بیان مسئله
موضوع این مقاله ف"توصیف و تفسیر شر بر مبناي عقل انسان"فو مفهوم کلیديفآنف"شر"فاستچفشر در لغتهفبه معنی بدي و فساد که نقیض آن "خیر"مفمی باشد کهفبه معنی خوبی و نیکویی است. شرفمفهومیتفاست که فقط در ارتباط با انسان موضوعیت دارد. عمل حیوان نه خیر است وفنه شر. حال این سوال مطرح می شود که، چه تفاوت ماهوي بین انسان و حیوان وجود دارد که شرفاز مختصات انسان به حساب می آید، اما عمل حیوان شر محسوب نمی شودبراي تعیین رابطهفي شرفوفعقل باید رابطه عقل و جهلفرا مشخص کرد.فکه این خود بهفتعریف انسان نیاز داردچففلاسفه اسلامی در تعریف انسان گفته اند "الانسان جسمانیه الحدوث و روحانیه البقاء"چفدراینفمقالهفتعریفففلسفی از انسان،ففتوام با دیدگاه قرآن و حدیث در داستان خلقت حضرت آدم به عنوانفالگو و نمونه خلقت انسان، بررسی می شودچفمشخصه هاي اساسی شناختفانسان از منظر فقرآن کریمفبر پنج پایهفي سویتهز، نفخت فیه روحیذ، علم الاسماءغ، علمه البیانه،فو فطرتفش می باشد.
فطرت در قرآن پایه اساسی شناخت انسان است و بر دو پایه بینشی و گرایشیفقرار داردچفآیا بینش، آگاهی و معرفت انسان از عقل انسان نشأت میفگیرد؟فبنظر می رسد که،فنیروهاي درونی انسانفشاملفنیروي هاي حسی، عاطفی وفعقلانی است که اعمال - خیر و شر - انسان در کشاکش این سه نیرو شکل می گیردچففبراي درك بهتر رابطه شر با عقل ضروري استفکهفجایگاه عقل در قرآنفو حدیث اهل بیت - ع - بررسی گردد و نیز باید رابطه ي آن با عمل انسان تبیین شود.ففیکی از مباحث در ارتباط با شر بحث "فجبر و اختیار "فاست. آیا انسان در انجام اعمال خود مجبور است یا مختار؟ در اینفخصوص سه جریان مهم اسلامی در مورد انسان و رابطه عمل خیر و شر با آن اظهار نظر کرده اند :
o مکتب اشاعرهفدر خصوص شرفعقیده دارند که "شرور، همانند خیرات، از جانب خداست. آنها بر مختار نبودن انسان و مخلوق بودن اعمال انسان از سوي خدا تاکید دارند. فهمچنین ، انسان آفریننده عمل خود نیست، بلکه اکتساب کننده آن است. تکلیف ما لایطاق از سوي خدا - بر انسان - بلامانع است"ف - مطهري،
oمعتزلهفدر خصوص شر عقیده دارند که افعال بندگان به هیچ وجه مخلوق خدا نیست. مشیت الهی به افعال بندگان تعلق نمی گیرد. تکلیف مافلایطاق از سوي خدا بر انسان محال است. - مطهري، هذملففهذلفو مذلژ
o اما از دیدگاه شیعه امامیهفدر مورد "جبر و اختیار"فبر اساس حدیث معروف امام صادقحلف - ع - ، اعمال انسان: "نه جبري است و نه اختیاري، بلکه چیزي بین این دو است"گروهی کهفعقیده دارند که انسانفموجودي مختار است بر این باور هستند کهفانسان مختار، انسانی است کهفبرايفانجام عمل خیر و شر حالت اضطرار و اجباري نداشته باشد و هریک از دو عمل خیر یا شر را از رويفمیل و رغبت خود انجام می دهد.فحال باید دید که مکانیسم انجام عملف انسان مختارفبراي انتخاب بین دو راه شر و خیرفچگونهفاست.فو نقش رهبريفو هدایت و نیرويفعقلفدر این خصوص چگونه استچفاگر منشاء عمل خیر انسان با عنایات الهیفمثل عقل درونی و عقل بیرونی تحقق می یابد، خاستگاه عمل شر انسان با کدامین نیروي درونی و بیرونی تحقق می یابد. نقش ابلیس یا شیطان در این رابطه چیست. چرافخداوند بطور بالقوه به شیطان این توانایی را داده که او بتواند بعضی ازفانسانهاف را به سوي شر سوق دهد.
سوالات پژوهش
سوالات اصلی:فلنفرابطه عقل با شر چیست؟ هنفچه کسی عمل شرفرا انجام می دهد، خدا یا انسان؟ منفکیفیت وقوع شرفچگونه است؟ تنففعلت و چرایی وقوع شر براي چیست؟فزنعقل و جهل چه رابطه اي با یکدیگردارند؟ ذنففرابطه عقل و خیر و نیز رابطه جهل و شر چیست؟ فف سوالات فرعیففلنفالگوي خلقت انسان در قرآن چه مشخصه هایی دارد؟ هنساختار و کارکرد فطرتفو تفاوت آن با ساختار و کارکرد غریزه چیست؟
هدف تحقیق
توصیف و تفسیر شر بر مبناي عقل انسان هدف این پژوهش است. همچنین، تعیین جایگاه عقل در انسان و تعیین رابطه آن با خیر و شر است.
روش تحقیق
متدولوژي این تحقیق ماهیتی و کیفیتی است وفبر پایه نگرش و رویکردفتحلیل متن،فبراي استخراج کردن توصیفینتحلیلی پاسخ ها می باشد.
چارچوبه هاي مفهومی تحقیق
چارچوبه فکري در این مقاله بر پایهفآمیخته اي از دلایل کلامی و فلسفهفسیاسی است.
بخش بندي پژوهش
ساختاري که در این پژوهش بکار برده می شودفتقریبا نزدیک به مباحث سه گانه ارسطویی للف - چیستی، چگونگیفو چرایی - می باشد.اولین بخشفتحقیق، مقدمه تحقیق است. در این بخش چیستی شر وفعقلفوفنیزفچیستی هر آنچه که در ارتباط با شر و عقل است، در قالب بیان مسئله، سوالاتفو چهارچوب تئوریک، متدولوژي، بخش بندي پژوهش مطرح می شود. این قسمت همگام و قرینه با اولین بحثفچیستی پwhatژفارسطویی است.دومین بخش تحقیق، بحث دربارهفنحوه چگونگی ورود به ضرورت هاي مقدمات اولیه در مورد شر وفعقل است.فتوضیح قسمت هاي زیر، همگام و قرینه با دومین بحث چگونگی پhowژفارسطویی می باشد. ضرورت هاي مقدمات اولیه بحث شر و عقل عبارتند از
