بخشی از مقاله
چکیده
عقل به عنوان حجت باطنی انسان در امر هدایت، اصالت داشته و نقش مهمی در روش های مختلف تفسیری ایفا می کند. به عقیده ی آیت الله معرفت با توجه به واقعیاتی همچون حجیت عقل از نظر قران و روایات، عرفی بودن زبان قرآن و همه فهم بودن آن، و همچنین هم سویی قوانین و مفاهیم قرانی با امور فطری وعقلی، عقل جایگاه بسیار مهمی در تفسیر و تبیین مقاصد قرانی دارد. از این رو با وجود روایی بودن تفسیر ایشان ،تحت عنوان التفسیر الاثری الجامع، گستره ی موارد کار بست عقل در کتاب گرانقدر ایشان قابل توجه است. نوشتار حاضر، پس از بررسی دیدگاه های آیت الله معرفت در رابطه با عقل و جایگاه آن در قواعد مختلف تفسیری و همچنین کاربرد این اصل در تفسیر ایشان، به دومحور اساسی می پردازد.
در محور نخست جایگاه عقل برهانی به عنوان عقل سلیم و فطری صحیح در تفسیر اثری و کارکرد آن در مباحثی چون نقد روایات و اسرائیلیات، اعتبارسنجی روایات تاویل و مباحث کلامی مورد کنکاش می گیرد .در محوردوم به اجتهادهای آیت الله معرفت و مباحثی همچون نقش عقل در توجه به سیاق، رفع تعارض روایات، توجه به جری و تطبیق، ارجاع متشابهات به محکمات و ... به عنوان موارد کارکرد عقل اجتهادی در تفسیر اثری جامع می پردازد . واکاوی تفاوت اعتبارسنجی روایات تفسیری فریقین و ارتباط آن با دانش اهل بیت - ع - نیز از اهداف این پژوهش به شمار می آید.
کلیدواژه ها: آیت الله معرفت، تفسیر اثری جامع، عقل نظری، عقل برهانی، عقل اجتهادی، نقد حدیث، سیاق
مقدمه
تفسیر اثری جامع نگاشته ی آیت الله معرفت، عالم بزرگ معاصر در زمینه ی علوم قرآنی و تفسیر، تفسیری روایی است که با هدف گردآوری وبررسی روایات تفسیری تا کنون در شش جلد و تا آیه ی انتهایی سوره بقره تدوین شده است. آنچه نظر محققان را در این تفسیر به خود جلب کرده، نمودهایی از دانش و تخصص آیت الله معرفت در مباحث مختلف روایی به لحاظ متنی و سندی، فقهی و اصول فقهی، علوم قرآنی و ... است. دقت و مهارت نویسنده در گزینش روایات تفسیری فریقین از یکسو و نقطه نظرات تخصصی و گاه بی بدیل وی از سوی دیگر، از این تفسیر، اثری منحصر به فرد ساخته است. به کار بردن دانش در تفسیر، به ناچار با چالش ها و دخالت های عقل همراه است و ما شاهد کارکردهای مختلف عقلی در این تفسیر هستیم؛ کارکردهایی که در تفاسیر اثری دیگر کمتر به چشم می خورد. از این رو در نوشتار حاضر، به بررسی جایگاه عقل در تفسیر اثری جامع می پردازیم.
-1 مفهوم عقل از نظر آیت الله معرفت
عقل در لغت به معنی »بستن« - فیروزآبادی، بی تا، ج3، ص: - 575 و در اصطلاح به معنای »دانش به صفات اشیاء و حسن و قبح آنها و امساک نفس از ارتکاب قبیحاست « - حسین یوسف موسی، بی تا، ج1، ص: - 139آیت الله معرفت در رابطه با ماهیت عقل می نویسد: عقل قدرت تفکری است که خداوند آن را در انسان قرار داد تا او را از سایر حیوانات متمایز سازد و او بتواند بر انرژی های زمینی غلبه یابد و آسمان را در راه منافع زندگی خویش تسخیر کند. - معرفت، 1387، ج 2 ص - 116ایشان روایت استنطاق عقل3 را از کتاب اصول کافی نقل نموده و می نویسد: » این روایت نمایشنامه ای است کهدر آن جایگاه عقل در زندگی انسان دیندار باکرامت به نمایش گذاشته شده است؛ عقل همان قدرت تفکر، استنتاح و خلاقیت، امتیازی است که انسان را از سایر موجودات متمایز ساخته و همان ملاک تکلیف و آزمایش در فراز و نشیب زندگی انسان خواهدمیبود.فرماید][چنانکهوَ نَفْسٍ وَ ما سَوَّاها.
َقْواها. قَدْ أَفْلَحَ مَنْ زَکَّاها. وَ قَدْ خابَ مَنْ دَسَّاها - .4معرفت، 1387، ج 4 ،ص - 352 ظاهرا استاد معرفت، نفس در این آیه را به معنی عقل گرفته اند.در بحثی که استاد معرفت پیرامون اعجاز قران دارند وجوهی چند برای اعجاز برمی شمرند. یکی از این وجوه معارف متعالی و جامع در قرآن است که پاسخگوی مایحتاج انسان در امور هدایتی است. انسانی که همواره در پی درک هستی و شناخت خود و محیط پیرامون خود است و در زندگی خود بسیار با چراها و چگونه ها سروکار دارد، از طریق غور در اقیانوس بی کران قرآن می تواند به مروارید های معرفتی دست یابد. ایشان در این زمینه می نویسد: »انسان همواره در تلاش بوده تا از امور زندگی خود بر روی زمین شناخت یابد و به حقایقی چند دست یابد؛ از جمله آنکه کیست؟ ماهیتش چیست؟ از کجا آمده و به کجا می رود؟ راز وجودی او و سبب خلقتش چیست؟
و سوالاتی از این قبیل که در جان او غلیان می یابد و در تلاش برای یافتن پاسخ صحیح به آن ها است تاروی.3 بإسناده إلی محمّد بن مسلم عن الإمام أبی جعفر الباقر علیه السّلام قال: لمّا» اللّهخلق العقل استنطقه ثمّ قال له: أقبل فأقبل ثمّ قال له: أدبر فأدبر، ثمّ قال: و عزّتی و جلالی ما خلقت خلقا هو أحبّ إلیّ منک، و لا أکملتک إلّا فیمن أحبّ، أما إنّی إیّاک آمر و إیّاک هیأن و إیّاک أعاقب إیّاک أثیب - .« کلینی، 1375،کتاب العقل و الجهل ، - 29 -10 4 الشمس، .10 -7نفسش با پاسخ ها قانع شده و با آنها آرام شود. و این قران -به عنوان برنامه ی زندگی اش- تمامی پاسخ ها را به صورت کامل و کافی در بیان راز وجود ارائه می دهد.« - معرفت، 1387، ج2، ص: - 207 در نهایت قدرتی که انسان به وسیله ی آن در معارف قران به دنبال پاسخ های خود است و ابزاری که به وسیله ی آن در اقیانوس قران به غواصی می پردازد، عقل اوست. » خداوند »عقل و قدرت تفکر و نتیجه گیری «ر راوید به امانت گذاشته و این همان چیزی است که او را از سائر مخلوقات متفاوت می سازد : إِنَّاْضِ وَ الْجِبالِ فَأَبَیْنَ أَنْ یَحْمِلْنَها وَ أَشْفَقْنَ مِنْها وَ حَمَلَهَا...«
-2 ادله حجیت عقل در تفسیر قرآن از نظر آیت الله معرفت
عقل از مبانی فهم متن و کلام بوده و نقش آن در تفسیر قرآن انکارناپذیر است. با توجه به توضیحات آیت الله معرفت در رابطه با عقل در سراسر تفسیر اثری جامع و به خصوص در جلد اول می توان دلایلی برای حجیت عقل در تفسیر ذکر نمود که گاهی به طور مستقیم به عنوان دلیل حجیت عقل در تفسیر ذکر شده و گاهی به صورت غیر مستقیم و یا در اثنای تفسیر آیات بیان شده است.
1-2 حجیت عقل در تفسیر از نظر قرآن
آیت الله معرفت عقل را از مراتب هدایت انسان دانسته و برای تایید این حقیقت، به آیات و روایاتی استناد می جوید:»خدای متعال عَیْنَیْنِ. وَ لِساناً وَ شَفَتَیْنِ. وَ هَدَیْناهُ النَّجْدَیْنِ.5 که این همان هدایت فطری است که خدا انسان را بر این هدایت خلق کرده است. به همین دلیل در احادیث اهل بیت - ع - آمده: عقل رسول باطنی انسان است و رسولان و انبیا آمده اند تا عقل های پنهان و پوشیده را بنمایانند.«ایشان همچنین عقل را از ابزار سه گانه ی هدایت دانسته و واژه ی هدایت در برخی آیات را »به وسیله ی هدایت« تفسیر می کند: » جهات سه گانه ی هدایت - فطرت، عقل و شریعت - موهبتی عمومی و شامل بوده و به ای مردمی و امتتمامیها اطلاقگروه همی شود. آیه ی إِنَّا هَدَیْناهُ السَّبِیلَ إِمَّا شاکِراً نیز به همان معنی هدایات سه گانه ی عام آمده است.«
2-2 حجیت عقل در تفسیر از دیدگاه روایات
با توجه به روایات متعدد، عقل، رسول باطنی انسان ها است؛ اگر حکم عقل حجیت نداشت با توصیفاتی که در روایات آمده است، معرفی نمی شد. آیت الله معرفت، از راههای مختلف، از جمله از طریق روایات بر اهمیت و نقش عقل در زندگی و همچنین در تفسیر و فهم قرآن، تاکید نموده است. از جمله روایتی از پیامبر اکرم آورده و می نویسد: »پیامبر اکرم - ص - فرموده اند: هرگاه حدیثی از من به شما رسید آن را به کتاب خدا و حجت عقل هایتان عرضه کنید. آن حضرت حجت عقل را در کنار کتاب خدا معیاری برای تمییز قرار داده است و مراد از آن بداهت عقل سلیم و ضرورت حکمت قوام یافته است. به همین جهت ابن عباس - ره - میگفت: زمانی که حدیثی از پیامبر - ص - از من می شنوید اگر آن را در کتاب خدا و یا مورد قبول - غقول - مردم نیافتید، بدانید که بر پیامبر - ص - دروغ بسته ام - « الدارمی 1349، ج1، ص146،باب تأویل حدیث رسول اللّه؛ معرفت، 1387، ج1، ص - 225
