بخشی از مقاله
چکیده
در دوران قاجار معماری از جایگاه ویژهای برخوردار بوده است. از جمله دلایل این اهمیت تحولات اجتماعی، اقتصادی و سیاسی ایران است که به موجب گسترش مراودات و تجارت با اروپا است. یزد در این دوران به دلیل شکلگیری طبقه متمولین و تجار؛ بافت متفاوتی از لحاظ اقتصادی، اجتماعی و حتی معماری به خود میگیرد. از جمله این تاثیرات در تزیینات وابسته به معماری بناهای مسکونی مشهود است. هدف از این مقاله تحلیل و بررسی تزیینات داخلی خانههای قاجار شهر یزد بر اساس جایگاه اجتماعی و فرهنگی مالک بنا میباشد. در خانههای تجار با حجم عظیمی از تزیینات که شامل نقاشی دیواری، آیینهکاری، گچبری و غیره است روبهرو میشویم.
این عامل وسیلهای برای بیان جایگاه والای اجتماعی- اقتصادی مالک خانه در برابر دیگران بوده و عدم حضور این تزئینات در خانه علما و یا حضور به کمترین میزان هستیم که میتوان آنرا با جایگاه فرهنگی و اجتماعی شخص در میان مردم مرتبط دانست. بوده و بیانگر ساده زیستی ادامه راه ائمه و بزرگان دین میباشد. تزئینات خانه عامه مردم بیش از عامل فرهنگی؛ با توجه به دوران نسبتاً سخت دوران قاجار، به سطح اقتصادی و توانایی مالی سفارشدهنده بستگی دارد. این پژوهش با استفاده از روش تاریخی-توصیفی و به کمک مطالعات میدانی درصدد بیان دلایل شکلگیری انواع این تزئینات در اقشار مختلف جامعه شامل تجار علما و عامه مردم میباشد. نتایج پژوهش حاضر نشان میدهد این تزیینات به جایگاه سفارشدهنده در اجتماع، اقتصاد و سیاست وابسته است و به واسطه مراوداتش تحت الشعاع قرار میگیرد.
واژههای کلیدی: تزیینات وابسته به معماری، خانههای قاجار، یزد، جایگاه اجتماعی، جایگاه فرهنگی
-1 مقدمه
در هر منطقه ای با توجه به شرایط اقلیمی، جغرافیایی و مصالح بوم آورد خانه ها را به سبک خاصی بنا می کنند. اعتقادات و باورهای مردمان هر سرزمین، اقتصاد و فرهنگ و شرایط اجتماعی بخش تاثیرگذار هر جامعه محسوب می شود. شهر یزد نیز از این امر مستثنی نبوده است. از دورههای قابل توجه در تاریخ یزد دوران حکومت سلسله قاجار است که آغازگر تحولات زیادی در جامعه ایرانی بوده است. به واسطه تحولات اجتماعی و اقتصادی و گسترش تجارت و نیز افزایش روابط با اروپا در این دوران، بافت جدیدی در معماری شهر یزد ایجاد شد که از لحاظ ساختار، محتوی و ظاهر قابل تامل است.
تزئینات داخلی خانه به عواملی که فضای درونی خانه را زینت بخشیده و از سادگی در میآورد گفته میشود که در دوره قاجار شامل نقاشی دیواری، آیینهکاری، گچبری، کاشیکاری و پنجرههای رنگی است. این تزئینات علی رغم بیان استعداد هنرمندان این دوره، از لحاظ تاریخی و فرهنگی نیز حائز اهمیت است. این تزیینات از عمدهترین راهبردهای شکل دادن به فضاهای معمارانه خانهها برای هر چه آراستهتر کردن فضا مورد استفاده قرار میگرفته است. عواملی چون مراودات فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و اقتصادی در شهر یزد جدا از ساختار کلی معماری، در عناصر تزیینی بناها نیز منجر به تحولاتی اساسی شدهاست.
امروزه معماری جدید و طراحیهای داخلی مدرن نامتناسب با فرهنگ و بوم ایران و یزد در حال گسترش اند که منجر به فراموشی این تزیینات ومنسوخ شدن آنها شدهاست. به نظر میرسد تمایل به زیبایی شناسی نزد کسانی که درباره هنر یک دوره تاریخی پژوهش نموده اند محدود به جنبه هنری خاص آن شدهاست و غالبا این موضوع نادیده گرفته شده که هنر آنگونه که مردم میشناسند، بخش جداییناپذیر جوانب زندگی اجتماعی محسوب میشود. پژوهشهایی که تاکنون به صورت پراکنده در ارتباط با خانههای قاجار یزد انجام شده انحصار به خانههای اعیانی و برخی تزیینات آن داشته است، به همین سبب در پژوهش پیش رو تعدادی از خانههای طبقات مختلف اجتماعی از جمله تجار، علما و کسبه - عوام - دوره قاجار یزد انتخاب، و به تحلیل تزیینات این خانهها بر اساس جایگاه »اجتماعی« و »فرهنگی« صاحبانشان میپردازد.
-2 تزئینات داخلی خانه؛ مفاهیم و تعاریف
در معماری دوره اسلامی ایران تزئینات دارای دو جنبه عمده هستند. یک پوشش سطوح ناصاف و دیگری جنبه زیباییشناسانه و محتوایی نقوش تزئینی میباشد. تزئینات، صورتهای نمادینی هستند که علاوه بر جنبههای عملی و کاربردی در پی تجلی حقیقت از تعالی و منعکسکننده فرهنگ و هنر ما در قالب رنگها، نقوش و احجام هندسی در فضای معمارانه میدهد. برای درک زیباشناختی این نقوش باید به رموز تصویری و نمادهای فرهنگی اسلامی واقف بود. به هر جهت تزئین در هنر اسلامی برای بیان فضای قدسی است و همواره هنرمندان ایرانی کوشیدهاند تا ماده را به سوی ساهت معنا سوق دهند زیرا اساساً هنر در بینش اسلامی شرافتبخشیدن به ماده است. - نصر، - 44 :1382
در بررسی تاریخی تزئینات چند نکته حایز اهمیت است؛ یکی سیر تحول تاریخی تزئینات که نشاندهنده آن است که به یکباره ایجاد نشدند بلکه به مرور زمان و مانند رشتهای در هم تنیده به دورانهای قبل از خود متصل است. دوم در واقع درج تاریخنگاریها و مادههای تاریخی از قبیل : ذکر نام اساتید، معماران و سازندگان در عناصر تزئینی مانند کاشیکاریها و گچبری است. این اطلاعات جزء مستندات محکم تاریخی است که برای مطالعه و کنکاش در معماری بسیار راهگشا و ضروری هستند. رتبه سومتجلّی و بازتاب اسطورهها در قالب تزئینات است که بخشی از فرهنگ تصویری هر دوره را نمایان میسازند. - رهنورد، - 77 :1378
-3 جایگاه اجتماعی،فرهنگی؛تعاریف
موقعیت اجتماعی، مقام و موضعی است که یک فرد در یک جامعه و در زمانی معین اشغال میکند. در وضع اجتماعی بیشتر شرایط عینی مد نظر است که شخص در درون آن دیده میشود. - بیرو، - 371 :1366 در اکثر جوامع انسانی موقعیتهای اجتماعی معینی بهصورت پستتر و برتر رتبهبندی میشوند و جریان رتبهبندی دقیق و متمایز است، قشر اجتماعی به مجموعه افرادی اطلاق میشود که موقعیتهای یکسان و مشابهی را اشغال میکنند. - ادیبی، - 3 :1354مقوله فرهنگ دارای معانی بسیار و ابعاد استعمالات گسترده و پیچیده است. حدود 400 تعریف درباره ی فرهنگ درلغت نامه های فارسی، عربی، اروپایی - غربی - ذکر شده است که دال بر ارزش و وسعت مفهوم این واژه دارد.
مجموعه ویژگیهای رفتاری و عقیدتی اکتسابی در اعضای یک جامعه خاص را میتوان فرهنگ نامید - کوئن، - 37 :1383 که هستهی اصلی آن عقاید شامل سنتی و نیز ارزشهای وابسته به آن است. - گولد، - 629-630 :1384 فرهنگ، مجموعه دستاوردهای مادی و معنوی بشر در طول حیات اجتماعی خویش است.با توجه به کاربرد دوم یعنی کاربرد علمی تاریخی این واژه میتوان سه حوزه اصلی برای فرهنگ مشخص کرد: الف- فرهنگ به عنوان مفهوم تکاملی ب- فرهنگ به عنوان مفهوم توصیفی
ج- فرهنگ به عنوان طریقه زندگی یا رفتار انسانی » از دیدگاه بوردیو سرمایه آن چیزی است که به عنوان یک رابطه اجتماعی در درون یک سازواره از تعاملات عمل مینمایند و دامنه آن بدون هیچ تمایزی به کالاها اشیا و نشانه هایی که خود را به عنوان چیزهای کمیاب و ارزشمند عرضه میدارند - و در یک ساختار مشخص اجتماعی مورد تقاضا هستند - کشیده میشود و سرمایه فرهنگی به عنوان یک رابطه اجتماعی درون سازمانی از تعاملات که مشتمل بر دانش فرهنگی انباشته عمل میکند، منتهی به قدرت و منزلت میگردد.« - روحانی، - 9 :1388
تی. اس. الیوت »قاطعانه« بر آن است که »هیچ فرهنگی نمیتواند جز در رابطه با مذهب، پدیدار شود یا گسترش یابد.« به عقیده وی، توازن وحدت و کثرت »یعنی توازن عمومیت آیین با خصوصیت کیش و مراسم عبادی« وخطّهگرایی - یا تحقق در یک محل و موقعیت خاص - را در زمره شرایطی میداند که بدون آنها فرهنگ ماندگار نمیماند، بلکه رو به زوال و نابودی میرود. - هانتینگتون و هریسون، - - 89 :1383همان: - 11
-4 سلسه قاجار
حکومت قاجار را آقا محمدخان از سال 1795/ 1210 بنیان نهاد. به دلیل نزدیک بودن ایل قاجار به تهران، این شهر را مرکز حکومت خود قرار داد. دوران قاجار به سه دوره سلطنت تقسیم میشود: دوره اول سلطنت از آغاز حکومت آقا محمدخان تا پایان حکومت فتحعلیشاه در .1213/1250 در این دوره وقایعی چون انقلاب کبیر فرانسه و ظهور ناپلئون اول رخ میدهدو طبق قرارداد ترکمانچای قسمت زیادی از ایران به روسها واگذار میشود.دوره دوم سلطنت از 1834/1250 تا 1895/1313 یعنی مصادف با حکومت محمدشاه و ناصرالدین شاه بر ایران است. در این دوره قائم مقام فراهانی به قتل میرسد و آقاخان، رییس فرقه اسماعیلیه نیز در زمان محمدشاه طغیان میکند.
دوره سوم سلطنت از سال 1895/1313 تا 19061324/ ، برابر با حکومت مظفرالدین شاه قاجار میدانند. پس از آن در زمان حکومت محمدعلیشاه - 1868-1870 /1287-1285 - و احمدشاه - 1870-1887/1304-1287 - دوران مشروطیت است. - کمالی، 48 :1389؛ گودرزی، - 28 :1389 شرایط اقتصادی و سیاسی در هر یک از این دورهها متفاوت است، به گونه ای که تحول میان اولین دوره و آخرین دوره چشمگیر است. - لمبتون، - 131 :1375در مجموع گسترش مناسبات با اروپا پیامدهایی برای کشور به دنبال داشت که از آنجمله میتوان به دو مهم اشارهکرد: .1 از آنجا که گشودهتر شدن درهای کشور به روی بیگانگان بدون برنامه بوده، زمینه برای نفوذ سیاسی و اقتصادی بیگانگان در ایران فراهم شد و منافع این کشور در خطر افتاد.
.2 ارتباط با اروپاییان و دیگر جوامع باعث افزایش آگاهی مردم ایران و تمایل آنان به ایجاد تغییراتی در وضعیت سیاسی و اداری کشور شد بهطوری که در اواخر حکومت ناصرالدین شاه مردم به مخالفت با تصمیمات نادرست شاه و دولت بر میخواستند. - گودرزی، - 24 :1389
-5 یزد در عصر قاجار
شهر یزد در دوران پس از اسلام دوران پر فراز و نشیبی را پشت سر گذاشته است و در این میان دوره قاجار از اهمیت ویژهای برخوردار است. در اوایل حکومت قاجار شهر یزد از نظر اقتصادی و جمعیت از شهرهای مهم ایران محسوب میشد. همزمان با به سلطنت رسیدن آقا محمد خان که شهر تهران از لحاظ صنعت و تجارت اهمیت چندانی نداشت شهرهایی چون یزد، کاشان، تبریز و اصفهان از لحاظ اقتصادی و فرهنگی از تهران مزیت داشتند. موقعیت جغرافیایی یزد، دور بودن از مرکز حکومت، کمبود امکانات ارتباطی سریع در جهت رسیدن اخبار به مرکز منجر شده بود تا حاکمان این شهر نسبت به گرفتن مالیاتهای سنگین و ستم محدودیتی نداشته باشند.
این اوضاع باعث شد تا با فشار روز افزون بر رعیت و صنعتگر و پیشهور این شهر دچار نابسامانی شود. با آن که دوران قاجار نقطه آغازین مواجهه ایران با مظاهر دنیای مدرن است اما این شهر از خیلی از نوآوریها به دور بود و اکثر مردم عامل به شیوهای ساده و سخت روزگار میگذراندند. - دهقان منشادی و هاشمی باجگانی، 43 :1388 و - 44 مسرت در کتاب یزد یادگار تاریخ مینویسد: »یزد در عهد قاجار زیر سلطه ظل السلطان و خانهای بختیاری بودهاست.« - مسرت، - 48 :1376
