بخشی از مقاله
چکیده
معماری دوران قاجار از جایگاه حائز اهمیتی در گذشتهیایران برخوردار است. از جمله دلایل این اهمیت تحوّلات اجتماعی، اقتصادی و سیاسی ایران است که به موجب گسترش تجارت و روابط با اروپا است. در این دوران در یزد به دلیل شکلگیری طبقه متمولین و تجار؛ بافت اجتماعی، اقتصادی و حتی معماری شهری نیز دستخوش تغییر میشود. معماری قاجار سعی در ادامه دادن معماری دوران صفوی داشته اما تأثیر هنر غرب نیز بر پیکرش آشکار است. از جمله این تاثیرات را میتوان در تزیینات داخلی بناهای مسکونی مشاهده کرد. هدف از این تحقیق تحلیل و بررسی تزیینات داخلی خانه های قاجار شهر یزد بر اساس جایگاه اجتماعیوفرهنگی مالک بنا میباشد. در خانههای تجار با حجم عظیمی از تزیینات که شامل نقاشی دیواری، آیینهکاری، گچبری و غیره است روبهرو میشویم.
این عامل وسیلهای برای بیان جایگاه والای اجتماعی- اقتصادی مالک خانه در برابر میهمانان و سایرین می باشد. عدم حضور این تزئینات در خانه علما و یا حضور تزئینات به کمترین میزان ممکن بنابر دلایلی چون جایگاه فرهنگیو اجتماعی شخص در میان مردم بوده و بیانگر ساده زیستی ادامه راه ائمه و بزرگان دین میباشد. تزئینات خانه عامه مردم بیش از عامل فرهنگی؛با توجه به دوران نسبتاً سخت دوران قاجار، به سطح اقتصادی و توانایی مالی سفارشدهنده بستگی دارد. این پژوهش با استفاده از روش تاریخی-توصیفی و به کمک مطالعات میدانی درصدد بیان دلایل شکلگیری انواع این تزئینات در اقشار مختلف جامعه شامل تجار علما و عامه مردم میباشد. نتایج پژوهش حاضر نشان میدهد این تزیینات به جایگاه سفارشدهنده در اجتماع، اقتصاد و سیاست وابسته است و به واسطه مراوداتش تحت الشعاع قرار میگیرد.
واژگان کلیدی: تزیینات داخلی، خانههای قاجار، یزد، جایگاه اجتماعی، صاحبان
مقدمه
از دیرباز در هر شهر و دیار، خانهها را به سبک و سیاقی خاص، با توجه به اقلیم، جغرافیا و مصالح بوم آورد و نیز فرهنگ مردم و اجتماع آن سرزمین بنا میکردند. اعتقادات و باورهای مردمان هر سرزمین، اقتصاد و فرهنگ، بخش قابل توجه و تاثیرگذار هر جامعه به حساب میآید؛ که در شهر یزد نیز در دورههای مختلف تاریخی مورد توجه معماران، هنرمندان و مردم قرار گرفته است. یکی از دورههای قابل توجه در تاریخ یزد که آغازگر تحولات زیادی در جامعه ایرانی بوده دوران حکومت قاجار است. به واسطه تحولات اجتماعی و اقتصادی و گسترش تجارت و نیز افزایش روابط با اروپا در این دوران، بافت جدیدی در معماری شهر یزد ایجاد شد که از لحاظ ساختار و محتوی قابل تامل است. بناهای ساخته شده این دوره در یزد با توجه به نوع ساخت و تزیینات به کاربرده شده قابل توجه میباشد. تزیین به معنای زینت دادن
و آراستن و تزئینات داخلی خانه به عواملی که فضای درونی خانه را زینت بخشیده و از سادگی در میآورد گفته میشود. تزئینات خانههای قاجار شامل نقاشی دیواری، آیینهکاری، گچبری و پنجرههای رنگی است که از تولیدات هنری این دوره میباشد و علی رغم بیان استعداد هنرمندان این دوره، از لحاظ تاریخی و فرهنگی حائز اهمیت است. این تزیینات از عمدهترین راهبردهای شکل دادن به فضاهای معمارانه خانهها برای هر چه آراستهتر کردن فضای خانهها مورد استفاده قرار میگرفته است. صاحبان بناهای دوره قاجار؛ علما، خوانین، تجار، کسبه و مردم عادی بوده که هرکدام جایگاه اجتماعی و مراودات خاص خود را داشته اند.
عواملی چون مراودات فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و اقتصادی در شهر یزد جدا از ساختار کلی معماری، در عناصر تزیینی بناها نیز باعث ایجاد تحولاتی شدهاست. امروزه معماری جدید و طراحیهای داخلی مدرن نامتناسب با فرهنگ و بوم ایران و یزد گسترش مییابند و منجر به فراموشی این تزیینات و منسوخ شدن آنها شدهاست. به نظر میرسد تمایل به زیبایی شناسی نزد کسانی که درباره هنر یک دوره تاریخی پژوهش نموده اند محدود به جنبه هنری خاص آن شدهاست و غالبا این موضوع را نادیده گرفته است که هنر آنگونه که مردم میشناسند، بخش جداییناپذیر جوانب زندگی اجتماعی محسوب میشود. پژوهشهایی که تاکنون به صورت پراکنده در ارتباط با خانههای قاجار یزد انجام شده انحصار به خانههای اعیانی و برخی تزیینات آن داشته است، به همین سبب در پژوهش پیش رو تعدادی از خانههای طبقات مختلف اجتماعی از جمله تجار، علما و کسبه - عوام - دوره قاجار یزد انتخاب، و به تحلیل تزیینات این خانهها بر اساس »جایگاه اجتماعی« صاحبانشان میپردازد.
سلسله قاجار
حکومت قاجار را آقا محمدخان از سال 1210 هجری قمری بنیان نهاد. به دلیل نزدیک بودن ایل قاجار به تهران، این شهر را مرکز حکومت خود قرار داد. دوران قاجار به سه دوره سلطنت تقسیم میشود: دوره اول سلطنت از آغاز حکومت آقا محمدخان تا پایان حکومت فتحعلیشاه در 1250 هجری قمری. در این دوره وقایعی چون انقلاب کبیر فرانسه و ظهور ناپلئون اول رخ میدهد و طبق قرارداد ترکمانچای قسمت زیادی از ایران به روسها واگذار میشود. دوره دوم سلطنت از 1250 تا 1313 هجری قمری یعنی مصادف با حکومت محمدشاه و ناصرالدین شاه بر ایران است. در این دوره قائم مقام فراهانی به قتل میرسد و آقاخان، رییس فرقه اسماعیلیه نیز در زمان محمدشاه طغیان میکند. دوره سوم سلطنت از سال 1313 تا 1324 هجری قمری، برابر با حکومت مظفرالدین شاه قاجار میدانند. پس از آن در زمان حکومت محمدعلیشاه 1287-1285 - ه.ق - و احمدشاه 1304-1287 - ه.ق - دوران مشروطیت است. - کمالی، 48 :1389؛ گودرزی، - 28 :1389 شرایط اقتصادی و سیاسی در هر یک از این دورهها متفاوت است، به گونه ای که تحول میان اولین دوره و آخرین دوره چشمگیر است. - لمبتون، - 131 : 1375
در مجموع گسترش مناسبات با اروپا پیامدهایی را برای کشور به دنبال داشت که از آن جمله میتوان به دو مهم اشاره کرد:
1. از آنجا که گشودهتر شدن درهای کشور به روی بیگانگان بدون برنامه بوده، زمینه برای نفوذ سیاسی و اقتصادی بیگانگان در ایران فراهم شد و منافع این کشور در خطر افتاد.
2. ارتباط با اروپاییان و دیگر جوامع باعث افزایش آگاهی مردم ایران و تمایل آنان به ایجاد تغییراتی در وضعیت سیاسی و اداری کشور شد بهطوری که در اواخر حکومت ناصرالدین شاه مردم به مخالفت با تصمیمات نادرست شاه و دولت بر میخواستند. - گودرزی، - 24 :1389
یزد در عصر قاجار
شهر یزد در دوران پس از اسلام دوران پر فراز و نشیبی را پشت سر گذاشته است و در این میان دوره قاجار از اهمیت ویژهای برخوردار است. در این دوره محمد تقی خان بافقی خواهرزاده عنایت سلطان، حکومت یزد را در دست داشت و فرزندانش تا آخر دوره قاجار در نقش حاکم یا مستوفی در یزد خدمت کردند. این خاندان بناهای زیادی را به یادگار گذاشتند که از آن جمله میتوان به باغ دولت آباد، باغ ناصریه، مجموعه خان و بازار قیصریه اشاره کرد. - دهقان منشادی و هاشمی باجگانی، 42 :1388 و - 43
در اوایل حکومت قاجار شهر یزد از نظر اقتصادی و جمعیت از شهرهای مهم ایران محسوب میشد. همزمان با به سلطنت رسیدن آقا محمد خان، شهر تهران از لحاظ صنعت و تجارت اهمیت چندانی نداشت و مدتها طول کشید تا از لحاظ فرهنگی بر دیگر شهرها برتری یابد. در همان زمان شهرهایی چون یزد، کاشان، تبریز و اصفهان از لحاظ اقتصادی و فرهنگی از تهران مزیت داشتند. موقعیت جغرافیایی یزد، دور بودن از مرکز حکومت، کمبود امکانات ارتباطی سریع در جهت رسیدن اخبار به مرکز منجر شده بود تا حاکمان این شهر نسبت به گرفتن مالیاتهای سنگین و ستم محدودیتی نداشته باشند. این اوضاع باعث شد تا با فشار روز افزون بر رعیت و صنعتگر و پیشهور این شهر دچار نابسامانی شود. با آن که دوران قاجار نقطه آغازین مواجهه ایران با مظاهر دنیای مدرن است اما این شهر از خیلی از نوآوریها به دور بود و اکثر مردم عامل به شیوهای ساده و سخت روزگار میگذراندند. - همان: 43 و - 44 مسرت در کتاب یزد یادگار تاریخ مینویسد: »یزد در عهد قاجار زیر سلطه ظل السلطان و خانهای بختیاری بودهاست.« - مسرت، - 48 :1376
