بخشی از مقاله
چکیده
محرمیت مفهومی اساسی در ساختار فضایی معماری ایرانی و به ویژه خانه است. این مفهوم علاوه بر تامین حد و حدود شرع اسلام، تضمین کننده آسایش و آرامش ساکنین خانه است. به نظر می رسد این مفهوم در معماری معاصر خانه های ایرانی کمرنگ و بعضا از بین رفته است. این مقاله به بررسی مفهوم محرمیت در خانه های سنتی و معاصر پرداخته است و علاوه بر میزان محرمیت، به تاثیرات ساختار فضایی بر میزان محرمیت در دو گروه خانه های سنتی و معاصر نیز اشاره می کند. این تحقیق مروری تحلیلی است و روش استفاده شده در این تحقیق در بخش مبانی نظری بررسی متون و روش کتابخانه ای و در بخش آزمایش فرضیه روش تئوری اسپیس سینتکس و تحلیل داده های بدست آمده از این تئوری است. در نهایت مشخص گردید که ساختار فضایی خانه های سنتی دارای محرمیت بیشتر و تفکیک بهتر عرصه های اجتماعی است و راه حل های بهتری را برای ایجاد محرمیت ارائه داده است. نتایج این تحقیق می تواند ارتباطات مناسب فضایی را برای دستیابی به محرمیت بیشتر در خانه های معاصر مشخص کند و در طراحی ها مورد استفاده قرار بگیرد.
واژه های کلیدی: "محرمیت"، "معماری ایرانی اسلامی"، "خانه"، "تئوری اسپیس سینتکس"
مقدمه
خانه نخستین فضا برای استقرار و آرامش، محلی برای تسکین آلام روحی، رهاشدن از برخی قیود اجتماعی، استراحت به نحو دلخواه، ارتباط با محرمان خود، خلوت کردن با خویش و راز و نیاز با خداوند می باشد. یکی از عوامل موثر در فرآیند شکل گیری خانه فرهنگ است و در این میان جایگاه دین در فرهنگ، متعالی و موثر است. در آیه 80 سوره نحل قرآن کریم" وا... جعل لکم بیوتا سکنا: خداوند خانه هایتان را محل آرامش شما قرار داد"[1] نیز به این مسئله اشاره شده است. برای حصول به این مهم، در معماری سنتی ایران اصلی به نام اصل محرمیت در ساخت خانه ها لحاظ می شده است که به نحو مطلوبی در تمامی شئون زندگی و معماری کالبد یافته و همچنین آثار و نتایج عمیقی در سازماندهی فضایی و نحوه قرارگیری عملکردهای گوناگون داشته است. فضاهای معماری و عناصر مختلف آن باید بتوانند بر اساس نیازهای استفاده کنندگان از فضا، محرمیت را افزایش یا کاهش بدهد.[2]
روند بی هویتی و از بین رفتن محرمیت در خانه های ایرانی که از دوره قاجار به دلیل ورود رویکردهای غربی، شروع شده بود، در دوره معاصر به اوج خود رسیده و نبود اصولی برای بازیابی اصل محرمیت در فضاها، معماران امروز را بیش از پیش دچار سردرگمی نموده است. به همین دلیل برای ایجاد محرمیت در فضاهای معاصر، نیاز به بازخوانی معماری سنتی ایران است تا با احیا و استفاده از رویکردهای معماری گذشته، بازشناسی اصول و قواعد و معیارهای معماری سنتی و کالبد دادن به آنان به زبان حال، بتوان بسیاری از کیفیات محیط زندگی معاصر را ترقی داد.
هدف این مقاله بررسی تاثیرات ساختار فضاهای یک خانه بر روی میزان محرمیت است. برای رسیدن به این هدف خانه های معاصر و سنتی به روش تئوری اسپیس سینتکس مورد تحلیل قرار گرفتند. این مقاله تعیین می کند که کدام گروه از خانه ها بیشترین محرمیت را دارند و هر کدام دارای چه سطحی از محرمیت هستند.
معماری سنتی ایران
معماری همواره در هر دوره و در هر منطقه ویژگیهای خاص خود را به مثابه یک پدیده فرهنگی بازتاب میدهد و هرگز از عوامل تاریخی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگ و رسوم جامعه در عصرهای
مختلف جدا نبوده است. معماری سنتی ایران قادر به پاسخگویی به نیازهای زیستی، فردی و اجتماعی مردم، متناسب با آداب و سنن زندگی و فرهنگ آنان بوده است و گوشههایی از جزییات زندگی، اعتقادات، پایبندی به الگوی اخلاقی و زیستی، اسلوبهای بومی و محلی و مهارت فنی و هنری ایرانیان را بازگو میکند. باید بیان داشت که معماری بومی دارای ویژگی های مهمی است که یافتن راه های استفاده شده در آن و تلاش برای انطباق آن ها در ساخت و سازهای معاصر یکی از مهم ترین اهداف مطالعات معماری بومی را در قرن 21 میلادی به خود اختصاص داده است.[3]
اصل محرمیت
واژه محرمیت از ریشه عربی (حرم) در لغت نامه دهخدا به شکل زیر تعبیر شده است: محرم بودن، محرمی، رازداری، خویشی و در معنی محرم آمده است ناشایست، حرام، کسی که اذن دخول در حرم و خانه شخصی را دارد. خویشاوند، خویش، آشنااهل، سِر و آنکه در نزد وی بتوان راز را به ودیعه گذاشت. معتمد، ندیم، مقرب، خودی، یگانه، رازدار، محرم شدن: رازدار شدن، معتمد کسی گشتن در حفظ اسرار، نامحرم: بیگانه، ناموافق و نامعتمد. حریم: پناهگاه، خانه شخص و اطراف آن که از تعرض دیگران در پناه است.[4]
لذا با توجه به لغت شناسی ریشه حَ]رَمَ[ و آنچه عنوان گشت، در واقع فضایی را می توان فضای محرم دانست که از نظر کالبدی و معنایی برای استفاده کننده دارای حریم، مصونیت و امنیت بوده و کیفیات فضایی آن به گونه ای باشد که آرامش و آسایش فرد را تامین نماید. محرمیت به همراه خود ایجاد کننده انس و الفت است. حریم داشتن در حوزه کالبد فضایی بیشتر متمرکز بر اصولی است که امنیت فضا را شکل خواهد داد و در حیطه معنایی، ویژگی هایی است که حرمت و ارزش را برای فضای معماری به ارمغان آورد به گونه ای که فرد در آن به آرامش برسد.[5]
اصل محرمیت از دیدگاه نظریه پردازان
در فرهنگ غرب مفهوم محرمیت کمرنگ تر و البته با عناوینی همچون خلوت، فضای شخصی، امنیت و رفتار قلمروپایی مطرح است. در فرهنگ اکسفورد محرمیت را حالت یا شرایطی از بودن/ وجود تنها، بدون مزاحمت یا آزاد از هرگونه توجه و نگاه عمومی در چارچوب موضوعیت حق و انتخاب تعریف می کند، یعنی آزادی از مداخله و دخول بدون اجازه.[6]
در جدول زیر دیدگاه برخی از نظریه پردازان بیان شده است.
جدول :1 مفهوم محرمیت از دیدگاه نظریه پردازان(منبع: نگارندگان)
نظریه پرداز تعریف محرمیت
کامینسکی حقی برای جلوگیری از تماس یا همجواری توسط
سایر افراد دیگر بدون رضایت
شوومن محرمیت بر دو نوع است :محرمیت به عنوان ارزش
اخلاقی در زندگی شخصی
محرمیت به عنوان ابزاری برای حفظ روابط انسانی
نیول محرمیت، شرایط موقت و داوطلبانه جدایی از قلمرو
عمومی
جورجیو محرمیت با انزوا پیوند دارد و با مفاهیم اشتراکی،
عمومی و اجتماعی در تضاد است
بل (فضای شخصی و رفتار قلمروپایی) دو شیوه ای
است که در آن افراد انواع مختلفی از محدودیت ها
را در محیط برای تنظیم تعامل خود با دیگران ایجاد
می کنند.
وسنین ایجاد استقلال فردی و توانایی فرد در تعیین حریم
ها ی پیرامون خود، تخلیه عاطفی و نظارت بر کنش
متقابل افراد، خود سنجی و خویشتن نگری و
بازیابی هویت فردی، کنترل ارتباطات فرد با جامعه
اصل محرمیت در اسلام
اهمیت قلمرو خصوصی را می توان در نظریات اسلام مرتبط با واحد خانواده به عنوان "اساس ساختار اجتماعی – فرهنگی جامعه و نهاد خود پایداری که ثبات ایدئولوزیکی و فرهنگی را در سرتاسر جامعه تضمین می کند" تشخیص داد.[7] از دیدگاه "ال کودمانی"، اسلام اولویتی خاص برای رعایت محرمیت سکونتگاه ها به عنوان ضرورتی برای حفظ پاکی و منزهی زندگی قائل می شود. اهمیت این مفهوم در معماری ایرانی بیشتر در راستای مفاهیم اجتماعی محرم و نامحرم شناخته شده، مفاهیمی که آستانه های تعامل بین مرد و زن را در ساختار اجتماعی سکونتگاه های انسانی نهادینه نموده است.[8]
از میان دیدگاه های متفاوت پیرامون مفهوم محرمیت به نظر می رسد اسلام تعریف کامل تری ارائه کرده است. رویکرد اسلام درباره اصل محرمیت بر سه قسم محرمیت بصری و محرمیت صوتی و محرمیت رفتاری مطرح شده است. بطور مثال در خانه فضایی مانند اتاق والدین بنابر آموزه های دینی هر سه گونه محرمیت را باید دارا باشد. چنین رویکردی ارزشهای فرهنگی و مذهبی خاصی را پدیدار نموده که در آن محرمیت بصری هم در فضای درونی و هم در فضای بیرونی به عنوان ضرورت و اصلی قابل احترام برای پاکی و منزهی زندگی مسلمانان محترم شمرده شده است.[9] در جدول زیر آیاتی که به محرمیت بصری و محرمیت صوتی و محرمیت رفتاری اشاره داشته اند، ذکر شده است.
جدول :2 آیات قرآن که در آنها به مفهوم محرمیت اشاره شده است(منبع: نگارندگان)
آیه سوره مبارکه مفاهیم برداشتی از آیه
27 و28 سوره نور حفظ حریم و محرمیت و توجه به
23 نساء قلمرو خصوصی خانه
80 نحل
اسرا محرمیت گفتاری و محرمیت رفتاری
افراد در خانه
58 نور اجازه گرفتن هنگام ورود به خانه و
62 حریم خصوصی دیگران (محرمیت
رفتاری)
و حفظ حریم ها برای تعاملات
اجتماعی ما بین مردان و زنان
همچنین در روایاتی از امامان معصوم علیه السلام نیز در مورد ویژگی های مسکن مطلوب بحث شده است، مانند توجه به حریم داشتن خانه[10]، پرهیز از اشراف متقابل خانه ها[10]، ضرورت ایجاد فضاهای مناسب برای عبادت و پذیرایی از مهمان و شستشو و حمام[10]، توصیه به دور از چشم بودن دستشویی[10]، توصیه به اینکه خانه باید محل آرامش باشد.[10
