مقاله حمام گَپ خرم آباد؛ اثری فرهنگی از عصر قاجار

بخشی از مقاله

حمام گَپ خرم آباد؛ اثری فرهنگی از عصر قاجار

چکیده

حمامهای عمومی یکی از بناهای عام المنفعه و از فضاهای مهم در معماری ایرانی بهویژه در دوران اسلامی مطرح و در بافت شهرها از جایگاه ویژه ای برخوردار است. حمامها معمولاً در مراکز محلات و یا در مجاور راسته های بازار و یا گذرهای اصلی احداث می شدند. عصر شکوفایی ایجاد حمام، دوره صفوی بوده و از این دوره و همچنین دوره قاجار، در بسیاری از شهرهای ایران، حمام هایی هنوز پابرجاست. در بافت قدیم شهر خرمآباد، چند باب حمام از دوره قاجاریه بر جای مانده است. از وجود حمام تا قبل از این دوره در این شهر جز یک نمونه تخریب شده مربوط به دوره صفوی، اطلاع چندانی در دست نیست؛ اما از دوره قاجار حمام های متعددی در این شهر باقی مانده تا جائیکه در متون این دوره نیز به وجود این گرمابه ها اشاره شده است. از میان حمام های قاجاری شهر خرمآباد، 6 باب مربوط به حمامهای اسلامی و یک باب مخصوص یهودیها در محله یهودینشین شهر بوده که موقعیت قرارگیری این حمام ها در بافت شهری و ارتباط آن ها با سایر فضاهای عام المنفعه از جمله کاروانسرا، مسجد و همچنین بازار شهر و اماکن مقدس (امامزاده زیدبن علی و باباطاهر )، از اهداف این پژوهش است . از مهم ترین حمامهای دوره قاجار در خرمآباد، حمام گَپ (بزرگ) بوده که در کنار میدان گپ و راسته اصلی بازار خرم آباد واقع شده است. این حمام که بزرگ ترین حمام دوره قاجار در این شهر است، در سال های اخیر در دست مرمت و بازسازی بوده تا به یک مکان گردشگری تبدیل گردد . هدف اصلی از انجام این پژوهش معرفی باستان شناختی و معماری حمام گپ به عنوان عنصری مهم در معماری و شهرسازی اسلامی است.

واژههای کلیدی: حمام، خرمآباد، فضاهای معماری، گَپ، قاجار.

-1 مقدمه

احداث حمام از جمله کارهای عام المنفعه محسوب می شده و امرا و صاحب منصبان در مرکز محلات و یا گذرها برای اهل محل حمام میساختند. در بافت قدیم شهر خرم آباد، 8 باب حمام قدیمی عمومی قرار داشته که یک باب آن به احتمال در دوره صفوی ساخته شده و به حمام والی مشهور بوده است . حمام مزبور به احتمال به دستور حسین خان والی معروف به صارم السلطنه در نزدیکی مسجد جامع دوره صفوی این شهر ساخته شده بود . این حمام امروزه تخریب و به پاساژ تجاری تبدیل گردیده است . 7 باب دیگر مربوط به دوره قاجار بوده که از میان آنها یک باب معروف به حمام یهودی ها یا حمام کوچک و 6 باب دیگر مربوط به مسلمانان بوده و عبارتند از : حمام کهنه یا آغا مریم، حمام آقا رضا یا حمام نو (گرمابه نویی ) که امروزه تغییر کاربری داده و به کتابخانه شهید مطهری تبدیل شده است، حمام حاج اسداالله زمانی چَک(ی) که در نتیجه خیابانکشی بخشی از آن تخریب و بخش دیگر به زورخانه طیب تبدیل گردید . سه حمام مذکور در جنوب بافت قدیم و در کوچه ای موسوم به کوچه حمام قرار گرفته اند. از دیگر حمامها، میتوان به حمامباشی (بزرگ) در شرق حمام یهودی ها اشاره نمود که در اختیار ادار ه اوقاف قرار گرفته بود و جزء موقوفه مدرسه علمیه گردیده بود و منابع آن صرف اداره حوزه علمیه شدحمام. آقارحیم و حمام گَپ (بزرگ) نیز از دیگر حمامهای دوره قاجار در بافت قدیم خرمآباد میباشند (عیدی، (429- 433 :1387 (تصویر .(1 تجمع این حمامها در بخش جنوبی بافت قدیم خرمآباد، باعث سکونت دلاکان در این منطقه گردیده تا جائیکه این بخش از شهر به محله دربدلاکان معروف گردید.

در بین حمامهای قدیمی شهر، حمام گپ، حمام ا صلی مرکز شهر و دیگر حمام ها، حمامهای مراکز محلات محسوب می شدند. حمام گپ از لحاظ وسعت و اعتبار اجتماعی از دیگر حمام های دوره قاجار خرمآباد متمایز بود؛ به همین خاطر به حمام گَپ (در

گویش محلی به معنی بزرگ ) معروف شد. به دلیل اهمیت حمام مذکور، در این پژوهش به بررسی جزئیات معماری و فضاهای

کارکردی این حمام پرداخته می شود. بررسی معماری حمام گپ و کارایی اجزاء تشکیل دهنده آن در ارتباط با نیاز مراجعه -
کنندگانش (به دلیل مراحل متعدد استحمام )، مهمترین هدف این پژوهش است . از این جهت، حمام های سنتی دارای فضاهایی با کارکردهای مختلف بوده است . در این پژوهش، از دو روش مطالعات متون و اسناد و همچنین بررسی های میدانی جهت توصیف و تحلیل حمامها استفاده شده است.

-2 موقعیت حمام در بافت شهر

در آیین اسلام، پاکی و طهارت از اهمیت ویژه ای برخوردار گردیده، غسلهای واجب و متعدد، وضو و شستو شو چند بار در روز، از جنبه بهداشتی و مذهبی اهمیت فوقالعادهای یافته و نقش مهمی در زندگی روزمره مسلمانان ایفا نموده است . به این ترتیب فضای

شستوشو یعنی حمامها از همان آغاز در میان فضای معماری شهری از اهمیت ویژه ای برخوردار شد (فخاری تهرانی، .(98 :1387 حمام از جمله ابنیهای مهم شهری بوده که معمولاً در مراکز محلات و یا در مجاور راسته های بازار و یا گذرهای اصلی احداث می-شدند (رجبی، .(107 : 1385 حمامهای خرمآباد نیز در همین موقعیت قرار گرفته اند. این حمامها در قلب بافت تاریخی شهر و در موقعیتی قرار گرفتهاند که گذرهای اصلی و بازار اصلی شهر در کنار آنها قرار داشته است . علاوه بر بازار، وجود کاروانسراهای مهمی چون کاروانسرای میرزاسیدرضا از بناهای دوره قاجار و کاروانسرای حاج اسداالله زمانی، نزدیکی با اماکن مقدسی چون آرامگاه باباطاهر و زیدبن علی (ع) و همچنین مسجد جامع و مساجد محلی در نزدیکی این حمام ها، اهمیت و ارتباط این فضاهای معماری اسلامی را با دیگر بناهای مذهبی و عامالمنفعه تبیین میکند.

در معدودی از شهرها در کنار دروازه ها و امتداد بازار، حمام هایی احداث میشد که بیشتر مورد استفاده کاروانیان قرار می گرفت و این به دلیل تمیز نگهداشتن حمامها و ممانعت از ورود گروهی از مسافران که از راههای دور با ظاهری آشفته وارد شهر می شدند، بوده است (فخاری تهرانی، .(247 : 1387 اکثر حمامهای شهر خرمآباد در جایی قرار گرفتهاند که مسیر اصلی بازار شهر از کنار آنها عبور میکرد و این خود میتوانسته، اهمیت نقش فرهنگی- اجتماعی بازار شهر را افزایش دهد؛ تا جائیکه وجود بناهای عام المنفعه-ای مانند کاروانسراها می توانسته جایگاه حمام را در این مناطق تثبیت نماید . کاروانسراهای مهم شهر از جمله کاروانسرای میرزاسیدرضا در نزدیکی حمام گپ و کا روانسرای حاج اسداالله زمانی در ورودی شهر نزدیک به کوچه حمام به وضوح این نقش را مشخص میکند. حمامهای خرم آباد در بخشی از بافت شهری قرار گرفته اند که در مسیر اصلی بازار و ورودی شهر و نزدیک به رودخانه خرمآباد (جهت سهولت دسترسی به آب) قرار گرفتهاند. وجود حمامها و تعداد آنها در یک شهر میتوانسته با تعداد مساجد آن شهر مرتبط باشد (عثمان، .(233 :1376 همچنانکه حمامهای مذکور در بافت قدیم شهر در کنار مساجد اصلی و محله ای مانند ارتباط حمام والی با مسجد جامع شهر و نزدیکی حمام گپ با مسجد بازار و مسجد درب دلاکان، و همچنین در کنار راسته اصلی بازار و کاروانسراها قرار گرفته و بیارتباط با این فضاهای معماری نبودهاند.

علاوه بر اهمیت این فضای معماری برای مسلمانان، در محله یهودینشین شهر نیز حمامی جداگانه برای پیروان این دین ساخته شده بود. طبق گفتههای مؤلف جغرافیای لرستان، برای مسلمین 5 باب حمام و برای یهودی ها یک باب حمام جداگانه در میان شهر بوده : »بنای این حمام نه از بابت اینست که یهودی ها را در حمام مسلمانان راه نمی دهند، بلکه از بابت کثافت حمام های مسلمین، یهودها میل نکرده اند که داخل آن حمام ها شوند . حمام پاک مخصوصی بنا نمودند و مسلمانها را راه نمی دهند « (جغرافیای لرستان، پیشکوه و پشتکوه 1300) ه.ق)، .(33 :1370 تاریخ دقیق اسکان یهودیها به خرم آباد معلوم نیست ولی به احتمال ورود آنها پس از دومین حمله تیمور به این شهر یعنی پس از سال 795 ه.ق اتفاق افتاد (کاظمی، یهودیان خرمآباد، :1380 .(45

نظام اجتماعی و سیاسی و وجود حکام محلی نیز می توانسته در شکلگیری حمامها موثر باشند . حمام والی واقع در خیابان امام خمینی که اکنون تخریب و پاساژ تجاری قائم در جای آن قرار گرفته، از جمله این حمام هاست که بدستور حسین خان والی از حکام محلی لرستان بنام والیان که از سال 1006 ه.ق تا روزگار قاجار بر لرستان حکمرانی می نمودند، در دوره صفوی ساخته شد . تحولات از زمان صفوی تا اواسط قاجار بسیار بطئی بوده است، در اواخر قاجار با یک خودباختگی فرهنگی سیر انحطاط طی نموده و حمامها هم به شدت آلوده میشود (زینالعابدین مراغهای، .(27 :1325با این وجود اغلب حمامهای خرمآباد مربوط به دوره قاجار و مهمترین آنها حمام گپ بوده است .حمام گپ در کنار سایر عناصر شهری پیرامونش مانند مسجد، میدان، بازار و ... نقش خود را بخوبی ایفا نموده است. گپ در زبان بومی به معنای بزرگ و بدلیل وسعت زیاد آن نسبت به سایر حمامهای شهر، به این نام معروف شده است. این حمام در مرکز بافت تاریخی خرمآباد قرار گرفته است (تصویر .(2


تصویر شماره :(2) موقعیت حمام گپ در بافت شهری (مأخذ: سازمان میراث فرهنگی استان لرستان)
-3 اقلیم

به لحاظ اینکه حمام محیطی نسبتاً بسته می باشد و ارتباط کمی با شرایط اقلیمی مجاور خود دارد، لذا ساختار کلی حمام ها در مناطق گوناگون اقلیمی ایران کم و بیش مشابه است و عوامل اقلیمی مختلف تأثیر چندانی در نحوه استقرار، شکل کالبدی و تقسیم بندی فضاهای داخل حمام نداشته است . اگرچه بایدتوجه شود که در مناطق گرم و خشک و خصوصاً مناطق سرد، جهت حفظ حرارت داخل حمام، کالبد حمام تا حد ممکن در داخل زمین قرار می گرفته است (قبادیان، .(277- 279 :1377 خرمآباد به دلیل قرار گرفتن در دره های کوهستانی سلسله جبال فرعی زاگرس، در موقعیتی کوهستانی قرار گرفت ه و همین وضعیت اقلیمی منطقه در چگونگی فرم معماری و حتی مصالح بکار رفته در آن تأثیرگذار بوده است . به همین جهت حمام گپ در موقعیتی پایین - تر از سطح گذرهای عمومی قرار گرفته است و این امر جهت کاهش تبادل حرارتی بین داخل و خارج فضای حمام نیز صورت گرفته استکه باعث میشد در فصل زمستان بسیار گرم و در تابستان خنک باشد و به همین دلیل این حمام فاقد وسایل گرمایشی و سرمایشی بود. قرار گرفتن حمام در این سطح پایین و همچنین با توجه به کاربری بنا به عنوان حمام شهر که تا دو دهه پیش هنوز مورد استفاده مردم شهر بود، باعث می شد که د ارای رطوبت نسبی بیشتری بوده و همین رطوبت زیاد و همچنین متروک شدن حمام و قطع رطوبت دائمی آن، سبب از بین رفتن مواد و مصالح معماری آن شده است بطور. کل در ایران معمولاً حمام های عمومی، به دو دلیل عمده گودتر از سطح زمین ساخته می شدند؛ یکی به علت سهولت دسترسی را حت به آب قنوات، و دیگری جهت حفظ درجه حرارت و گرما و بخار آب و جلوگیری از به هدر رفتن آنها در زیر زمین (مهجور، .(63 :1382 حمام گپ از این جهت قابل مقایسه با حمام صفا در شهر قزوین است (عسگری، .(87 :1384 از دیگر مزایای قرار گرفتن بنا در داخل زمین، مقاومت بهتر ساختمان در مقابل نیروی زلزله است . مزیت بسیار مهم دیگر آن، امکان سوار شدن آب جاری در جویی است که از آب قنات سرچشمه میگرفته است (قبادیان، .(283- 284 :1377
-4 بررسی باستانشناختی و فضاهای معماری حمام گپ

-1-4 موقعیت جغرافیایی حمام:

حمام گپ در غرب شهر و مرکز بافت قدیم خرم آباد قرار گرفته است (تصویر .(2 این حمام در محل تلاقی دو خیابان حافظ و فردوسی (راسته بروجردیها) که از مهمترین مراکز بازار شهری اند، واقع شده است. مسیر دسترسی به حمام (درب ورودی اصلی و عمومی) در جانب غربی آن یعنی از طریق خیابان حافظ صورت می گرفته که به دلیل گسترش خیابان در دوره پهلوی، بخشی از هشتی ورودی حمام از بین رفته است . این ورودی از طریق پله به سمت پایین از سطح کوچه به داخل حمام راه می یافته است. مسیر فرعی دسترسی به حمام از ضلع جنوب شرقی از طریق خیابان فردوسی بوده و از طریق یک راهرو به هشتی راه پیدا میکند

که راه خصوصی جهت ورود زنان و مواد سوختی و راهی برای حاکمان زمان خود بوده است و یک راه دیگر راه کاروانسرا در جانب شمال است که اکنون مسدود است (طرح مرمتو باززندهسازی بنای حمام گپ شهرستان خرم آباد، .(1388

بنای تاریخی حمام گپ با وسعت حدود 900 متر مربع، دارای بخشهای مختلفی از جمله سربینه و گرمخانه، خزینه، تون و انبار مواد سوختنی است (طرح .(1 در ساختمان این حمام از پوششهای طاق، گنبد و همچنین از ستونهای سنگی استفاده شده است (ملازاده و محمدی، .(215 :1379 حمام مذکور در ضلع شرقی میدان گپ در بافت قدیم خرمآباد در محله پشتبازار قرار گرفته و منسوب به حسین خان ساکی است. این حمام به نامهای حمام بازار، حمام حسینخانی، حمام گاوچه و حمام آسیا نیز خوانده میشود. حمام گپ نامی است که به صورت عمومی امروزه خوانده میشود. این حمام به دلیل مالکیت قبلی آن توسط خاندان ساکی، به حمام ساکی نیز معروف بود (نقل از آقای نصرت ا... رزازی یکی از ورثه حمام که اجدادش این حمام را از آقای ساکی خریداری کردهاند و ایشان نیز که مالک سهمی از حمام بودهاند با توافق سایر ورثه آن را به سازمان میراث فرهنگی فروخته-اند. بنا به گفته ایشان این حمام دارای حمام کوچکی است که با راه زیرزمینی به این حمام راه داشته و متعلق به همین حمام است). هم اکنون پنج دانگ مالکیت این حمام، خصوصی و یک دانگ آن متعلق به سازمان میراث فرهنگی کشور است.با توجه به ویژگیهای معماری قابل مقایسه با بناهای قرن 11 و 12 ه.ق و متعلق به دوره قاجاریه میباشد.

-2-4 معرفی فضاهای معماری و ویژگیهای کالبدی:

عوامل متعددی در شکل گیری فضاها و بخش های حمام نقش داشتند که مهم ترین آنها را می توان تنطیم دما، رطوبت، مسیر
دسترسی و قرارگیری در داخل یک بافت شهری و آب های روان و ایجاد راههای خروجی برای فاضلاب دانست (مهجور، :1382
.(62 فضاهای این حمام از لحاظ معماری دچار دخل و تصرف نشده است و فضاهای آن به شکل اولیه حفظ شده اند. مسیر حرکتی
(سیرکولاسیون) بنا به همان حالت اولیه باقی مانده و تنها در بعضی قسمت ها تیغهبندیهای موقتی در بین اتاق ها دیده می شود (طرح مرمت و باززنده سازی بنای حمام گپ شهرستان خرم آباد، .(1388 با این وجود، فضاهای معماری حمام گپ، از بخش های گوناگونی تشکیل یافته که بدانها میپردازیم.
-1-2-4 ورودی:

ورودی بنا شامل دو ورودی اصلی و فرعی می باشد. ورودی اصلی در جانب جنوب غربی در خیابان حافظ و ورودی فرعی در جهت جنوب شرقی بنا قرار دارد (طرح .(2 به جهت مسدود شدن ورودی اصلی غربی، دسترسی به حمام از طریق ورودی فرعی که در ضلع جنوب شرقی ایجاد شده صورت می گیرد. اختلاف سطح بین خیابان و کف حمام 2/70 متر می باشد که با 12 پله این دسترسی میسر شده است . هشتی ورودی اصلی در نتیجه خیابان کشی، نصف شده است . ورودی فرعی که در مقابل ورودی اصلی قرار گرفته به وسیله یک هشتی به محل رختکن یا سربینه متصل میگردد ( طرح .(3 فضای ورودی بگونهای طراحی شده که که از معبر و حتی از درون هشتی نتوان داخل سربینه را مشاهده کرد . این زاویه و ساخت، جریان مستقیم هوا را به داخل کنترل می کند (تصاویر .(3-5

در ورودی اصلی بنا، نیمه ای از فضای هشتی بجای مانده است . این هشتی که در واقع ورودی اصلی حمام بوده است پس از احداث خیابان حافظ و عقب نشینی ساختمانهای بدنه ضلع شرقی خیابان، پله های حمام بریده شده و نصف هشتی نیز با خاک پر شده است. این مطلب از گمانهای که از ضلع جنوبی هشتی زده شد، روشن گردید و به نظر می رسد هشتی کامل و سالم باقی مانده است (طرح 4 و تصاویر 6 و .(7

-2-2-4 سربینه (رختکن):

پس از ورودی، وارد فضای سربینه شده که دارای 4 ستون سنگی بوده و در چهار جهت، چهار رختکن واقع که پلان کلی از نوع معروف به پلان صلیبی می باشد (طرح .(5 ستونهای شمال شرقی و شمال غربی با دیواری آجری بصورت چهارگوش احاطه شده اند

(که این پوشش آجری جهت استحکام و تقویت ستونها و در نتیجه جلوگیری از شکستن ستونها ایجاد شده است ) و ستونهای جنوب شرقی و جنوب غربی بصورت مدور و نازک تر از ستونهای شمالی قرار گرفته اند. فضای سربینه به صورت چند ضلعی که مهمترین تزیینات آهکبری بنا در آن ایجاد شده، ساخته شده است . این فضا از نظر مساحت و تزیینات از فضاهای دیگر حمام متمایز است. دارای یک گنبدخانه با ستونهای سنگی است که در چهارسوی آن طاق های کوچکتری وجود دارد . در گوشهسازی سقف گنبدی از طرح کاربندی 24 ضلعی استفاده شده است . طاقها با تزیینات آهک بری بانقش شمسه و طرح کاربندی مزین شده است که این تزیینات در اثر گذشت زمان و متروک ماندن و عدم رسیدگی آسیب فراوانی دیده است . رختکن یا سربینه، از طریق یک هشتی به فضای گرمخانه راه می یابد. در مرکز سربینه حوض آبی قرار دارد که از آجر ساخته شده است که به احتمال حوض اصلی حمام نبوده و با ایجاد گمانه های مناسب می توان به فرم اصلی حوض دست یافت . فرم کار طاقها در رختکن به فرم طاق و تویزه و طاق اصلی با یکسری کاربندی که بر روی چهار تویزه احداث شده نهایتاً به گرد تبدیل شده و در مرکز طاق، جامخانه قرار دارد که نور فضای داخلی را تأمین مینماید (تصاویر .(8-13

در گوشه شمال شرقی ورودی، حمام گرم واقع که در حد فاصل حمام گرم و سرد، فضایی کوچکتر با پوشش طاقی قرار دارد که بخشی از آن جهت استقرار دلاک و انجام کارهایی از جمله فصه و اصلاح سر و صورت و کارهای مشابه تخصیص داشته را شامل میشود؛ ولی عمده مورد استفاده اینگونه فضاهای حد فاصل در حمام های گذشته جلوگیری از تغییر هوای ناگهانی حمام گرم و سرد بوده که معمولاً پس از استحمام و خروج از حمام گرم به فضایی سردتر از حمام گرم و گرم تر از حمام سرد وارد می شدهاند تا از ناراحتیهایی که ممکن بوده در اثر این تغییر هوای ناگهانی ایجاد شود، جلوگیری بعمل آید.





-3-2-4 میاندر:

این فضای هشتضلعی، رابط میان سه فضای گرمخانه، سربینه و سرویس بهداشتی است. خوردگی و پوسیدگی مصالح و پوک شدن اندودها در حد بالایی در این فضا به چشم می خورد (طرح 6 و تصاویر 14 و .(15 یک ضلع این هشتی، به فضای سرویس بهداشتی راه دارد.