بخشی از مقاله
چکیده
فرهنگ کهن ایرانی، همه جا به خصوص در معماری پر فروغ گذشتهاش، نشان از خلاقیت و نوآوری منحصر به فردی دارد که به غرب و شرق نیز سرایت کرده و بر معماری دیگر نقاط جهان تأثیر کرده است. این ارزش طبعا به پیشرفت کیفی در معماری میانجامد، چرا که معماری خوب، متکی بر خلاقیت و نوآوری متفکرانه است. ضعف معماری ایرانی امروز با وجود پیشینه درخشان خود بسیار چشمگیر است و این آشفتگی در معماری معاصر باعث شده است امروز نتوانیم مدعی داشتن معماری مختص خود در دوره کنونی باشیم که با توجه به اینکه بسیاری از کشورها محصول معماری برای ارائه دارند، جای نگرانی و چاره اندیشی دارد.
کمرنگ شدن مفاهیم و اصول معماری سنتی در معماری معاصر ایران، مسألهای است که در چند دهه اخیر اتفاق افتاده و پژوهشهای مختلفی در این زمینه انجام شده است. این مقاله در جهت شناخت دلایل گسست معماری معاصر از معماری اسلامی و ارائه راهکارهایی موثر در جهت پیشبرد معماری معاصر با تکیه بر ارزشهای معماری اسلامی، به روش توصیفی و تحلیلی تنظیم گردیده است. که اقدامی است در راستای فرمایشات رهبر معظم انقلاب در خصوص اسلامی شدن معماری جامعه که بتواند طرح جامعی در این زمینه تدوین و از تمام ظرفیتهای فراوان موجود بهرهمند گردد.
مقدمه
سبک یا هویت به معنای عام، بر اثر عواملی پدید میآید که عبارت است از نیازهای فیزیکی، اخلاقی، عقیدتی و معنوی یک جامعه که در مجموع هویت فرهنگی یک جامعه را مشخص میکند. مجموعهی این عوامل، در معماری یک دوره، شیوهای را پدید میآورد که از آن به عنوان معماری سنتی یاد میکنیم - آیوازیان،1379،. - 44 برای بررسی موضوع معماری سنتی در معماری معاصر ایران، شناخت دو جانبه در رابطه با چیستی معماری سنتی و از سوی دیگر ماهیت معماری معاصر مورد نیاز است. این مقاله درصدد بیان این مفاهیم و کنکاشی پیرامون مسأله پسرفت معماری معاصر نسبت به معماری سنتی و ارایه پیشنهاداتی برای بهبود این وضع می-باشد.
دیگر هدف آن تبیین و آشکار کردن این موضوع است که چرا "همه ما بهمعماری و شهرسازی کهن این مرز و بوم افتخار میکنیم، ولی آنچه در جوار آن میسازیم، هیچ گونه ارتباطی با آن نداشته و شکلی بیهویت و ساختاری ناهمگون و چهرهای غریبه و افسرده دارد" - هاشمنژاد،1387،. - 209 معماری ظرف زندگی و وسیلهای برای دستیابی به بهترین کیفیت زندگی برای انسان است. هر معمار وقتی تلاش میکند ساختمان بسازد، تلاش او باید در این جهت باشد که بهترین شرایط زندگی انسان را در آنجا فراهم آورد - حجت، 1382،. - 63 برای ساختن محیطهای سازگار و متناسب با نیازهای ادراکی رفتاری شهروندان، باید شناخت صحیح و دقیق از رابطه بین انسان و محیط بدست آورد - براتی،1390،. - 20 از آنجا که معماری یکی از مهمترین عوامل شکل دهنده محیط زیست است، باید ابعادی جامع و در عین حال طبیعی داشته باشد.
بر همین اساس معماری در هر زمینه-ای باید بتواند در نوع خود پاسخگوی نیازهای زمانی و مکانی باشد - آیوازیان،1381،. - 66 به طور کلی میتوان گفت معماری ریشه در فرهنگ هر سرزمین دارد. حال اگر بخواهیم درباره معماری ایرانی و اسلامی صحبت کنیم، میتوانیم بگوییم در ایران با تقلید از معماری غربی و اروپایی، خصوصا مدرنیزه کردن در نمای ساختمان-ها، هویت اسلامی- ایرانی ما به سرعت جای خود را به معماری فرنگی و غربی داده است - نقیزاده،1380،. - 86 ایران معاصر با وجود فرهنگ و تمدن عظیم و شکوهمند گذشته به چنان بیتعادلی و عدم قطعیتی دچار گشته که گویی در مخمصه گرفتار شده است.
از طرفی میخواهد پایبند به اعتقادات و سنتهای گذشته خویش باشد و از طرفی سیلی بیحربه و فراگیر از حوادث، رخدادها، خبرها و نوآوریهای جهان پیرامون وی در گذر است. ایران در برزخی میان بومی ماندن و جهانی شدن، در برزخی میان سنت و مدرنیته به سر میبرد و این در حالی است که هنوز بسیاری درک و تصور روشنی از این مفاهیم ندارند - حبیب،1389،. - 31 در تحلیل معماری معاصر ایران آنچه محرز است این میباشد که هنوز یک مشکل لاینحل و بزرگ در مسیر معماران وجود دارد و آن مسئله ارتباط با تاریخ معماری ایران و با معماری معاصر جهان میباشد. مشکل معماری امروز خیلی تاریخی بودن یا خیلی غربی بودن نیست، بلکه این است که معماران امروز از هیچکدام از آنها اطلاع دقیقی ندارند - حسینی،1390،. - 23
-1 مروری بر معماری و شهرسازی سنتی ایران
مکان اسطوره بی زمان است و در »زمان« حال جریان دارد، معماران و مردم گذشته در پی تکرار تاریخ نبودند، بلکه گذشته در حال جریان داشت و از حال میگذشت و به آینده میپیوست. بدین ترتیب طراحان و معماران سنتی ایرانی در یزد، اصفهان، کاشان، کرمان و ... در پی تکرار الگویی تاریخی نبودهاند، بلکه گذشته در حال وجود داشت و گویی الگویی ازلی و ابدی طرح شده بود و آنان آگاهانه یا ناآگاهانه آن را ادامه دادند - صارمی، 1376،. - 141 معماری سنتی ایرانی به ویژه خانههای سنتی مناطق کویری، در جستجوی نظمی براساس بهره-وری از مواهب طبیعی و هماهنگ با نظم حاکم بر طبیعت است. به دنبال مکانی است که هر آنچه از مواهب طبیعی را میتواند، در محدوده زیست فراهم آورد بدون آنکه خلوت زندگی بر هم خورد.
در پاسخ به این خواست، حیاط را به عنوان خصوصیترین »باغ درونی« میسازد. در این باغ درونی، با دگرگونسازی کیفی شرایط اقلیمی، محیطی به وجود میآید که اوج یک منظومه از هماهنگی با طبیعت است که مفهوم همیشگی است - قزلباش، 1364، . - 8 زمانی که سخن از معماری سنتی و خانه سنتی است، منظره به هم تپیده منازل در بافت سنتی و نیروهای طبیعی موجود در محیط زیست مانند خورشید، باد و بهرهوری هماهنگ از آنان در قالب-هایی مانند قنات، حیاط مرکزی، بادگیر و نظایر آن، نظم بسیار پیچیدهای را پیش روی میگذارد که پایه در سرشت زمین دارد.
وجود هزاران حلقه چاه که در رشتههای قنات و شریانهای حیاتی را تشکیل میداد، تأکیدی بر همین بهرهوری و هماهنگی با محیط زیست طبیعی است - همان، . - 18 یکی از مسایلی که در معماری خانه-های سنتی و بافت مسکونی شهرها و روستاها رعایت میشده است، جهت قرارگیری خانه بر مبنای»رون« بوده است که جهت رونها براساس آب و هوا، طرز تابش خورشید، جهت وزش و نوع باد - باد مطلوب، طوفان، گرد و غبار و ... - و مکان قرارگیری و جنس زمین بوده است - پیرنیا، 1386، . - 154-155 جهت گیری خورشیدی خانه سنتی به صورتی است که قطرهای حیاط بر محور شمال و جنوب منطبق بوده و یا جهتگیری یکی از اضلاع حیاط به جانب قبله است، اینها شرایطی را به وجود آورده است که بیشترین نفوذ نور گرمازا را تا اعماق اطاقها در زمستان فراهم میآورد.
با جهتگیری خورشیدی حیاط، محورهای چهارگانه اصلی و فرعی، مکان فضاهای مختلف فصول چهارگانه سال میشود و هر جبهه از حیاط به فصل خاصی اختصاص مییافت - قزلباش، 1364، . - 35 یک امر کلی که تقریباً در رابطه با معماری و شهرسازی ایرانی صدق میکند، همگونی آن با عوامل اقلیمی است. این مطلب را در تمامی اقلیمها و مناطق ایران را میتوان به وضوح مشاهده کرد. بافت شهری، فرم و نوع مصالح درهر یک از این مناطق درتطبیق کامل با شرایط اقلیمی میباشند.
