مقاله درون مایه نامه های عاشقانه در ویس و رامین اسعد گرگانی

بخشی از مقاله

چکیده

در منظومه ی ویس و رامین اسعد گرگانی ، نوزده نامه در جریان داستان بین شخصیتهای اصلی رد و بدل شده است که هجده نامه از میان آن ها کتبی و یک نامه نیز در قالب پیام است. چهارنامه ی اوّل بین شخصیت های فرعی داستان رد و بدل شده اند که مضامین آن ها عاشقانه نیست ،امّا پانزده نامه ی دیگر عاشقانه هستند و بین عاشق و معشوق رد و بدل شده اند.اوّلین نامه را رامین وقتی با گُل«»ازدواج می کند برای جلب نظر همسرش - گُل - و ابراز بیزاری از »ویس« برای ویس ارسال می کند. پس از آن ویس به رامین نامه می نویسد و خواهان دیدار او می شود.دوازده نامه کتبی به علاوه ی یک پیام شفاهی را ویس برای رامین می فرستد. ما فقط شاهد دو نامه از رامین هستیم که تنها نامه ی دوم او که در جواب نامه

های ویس نوشته شده است، محتوایی عاشقانه دارد.در این مجال ،به درون مایه این نامه های عاشقانه می پردازیم.

کلید واژه ها: ویس و رامین،اسعد گرگانی،درون مایه ، نامه ،عاشقانه.

مقدمه

فخرالدین اسعد گرگانی یکی از داستان سرایان بنام این مرز و بوم است.در ابتدا باید گفت که آن چه تذکره نویسان درباره ی احوال او و منظومه اش،»ویس و رامین«نگاشته اند،خالی از خطا و اشتباه نیست. متأسفانه اطلاعات دقیق و کافی درباره ی زندگی او موجود نمی باشد."تنها راه ما در کسب اطلاع از زندگانی وی اشعار اوست و از آنها چنین در می یابیم که او در آغاز قرن پنجم ولادت یافته و تحصیلات خود را هم در آغاز قرن به انجام رسانیده و به شاعری پرداخته بود چنانکه فتوحات طغرل بیک سلجوقی - از سال 431 ه به بعد - در رکاب او بود و در سال 443 با وی به اصفهان رفت و هنگامی که طغرل از اصفهان به قصد تسخیر همدان بیرون می رفت فخرالدین اسعد در خدمت عمید ابوالفتح مظفر نیشابوری حاکم اصفهان باقی ماند.در ملاقاتهایی که میان فخرالدین اسعد و ابوالفتح مظفر دست می داد یک روز حدیث داستان ویس و رامین بر زبان حاکم اصفهان رفت و مذاکرات آن دو به نظم این داستان انجامید.

ازاین پس داستان ویس و رامین تا وقایع سال 446 هجری،که طغرل شهر ملاذ گرد را در محاصره گرفته بود،و هدایای پادشاه شام بدو تقدیم می شد،ملاحظه می شود و از همین نکته هم به خوبی بر می آید که وفات شاعر بعد از سال 446 اتفاق افتاده." - صفا،1379 ،. - 1/ 250 ذبیح االله صفا در مورد اسعد گرگانی می گوید: مشهورترین اثر به جا مانده از او ویس و رامین است. به جز این، اشعار دیگری نیز از وی بر جا است که شهرت بسیار ندارد و عوفی هم جز یک قطعه که دربدگویی شخصی سروده شده است،چیزی از آن ها نیافته بود. - همان،. - 1/253 ویس و رامین یکی از داستان های بسیار قدیمی فارسی است که توسّط فخرالدین اسعد گرگانی به رشته نظم کشیده شده است.در مقدمه ی این کتاب آمده است: »منظومه دلاویز ویس و رامین از داستان های روزگار اشکانیان است که متن آن به زبان پهلوی بوده و فخرالدین اسعد گرگانی در میان سال های 446-432 ه .ق،آن را به بحر هزج مسدس مقصور - یا محذوف - مفاعیلن،مفاعیلن،مفاعیل به نظم کشیده است.« - اسعد گرگانی، 1381 ،. - 7

این داستان منظوم چنان که از نامش پیداست ، درباره عشق دو دلداده ؛یعنی ویس و رامین است.»صاحب مجمل التواریخ والقصص این قصه را به عهد شاپور، پسر اردشیر بابکان منسوب دانسته و گفته است: اندر عهد شاپور اردشیر قصه ویس و رامین بوده است،و موبد برادر رامین صاحب طرفی بود از دست شاپور،به مرو نشستی و خراسان و ماهان بفرمان او بود، لیکن به عقیده ی ما باید این قصه پیش از عهد ساسانی و در اواخر عهد اشکانی پیدا شده باشد زیرا آثار تمدن اشکانی و ملوک الطوایفی آن عصر در آن آشکار است.این داستان پیش از آنکه فخرالدین اسعد گرگانی آن را به نظم درآورد میان ایرانیان شهرت داشت.قدیمی ترین کسی که در دوره اسلامی از این داستان در اشعار خود یاد کرده ابونواس است« . - صفا،1379 ،. - 1/ 250-251

ویس و رامین مورد تقلید بسیاری از شاعران بزرگ قرار گرفت و آن ها نیزدر مثنوی های عاشقانه ی خود از آن تأثیرگرفتند. نظامی گنجه ای نیز خسرو و شیرین را در آن وزن سرود. این منظومه دارای 7905 بیت می باشد و به قول صادق هدایت : بازمانده ی قدیمی ترین رومان های عاشقانه ی فارسی است و بی شک یکی از شاهکارهای بی نظیر ادبیات فارسی به شمار می آید و موضوع ویس و رامین بسیار گستاخانه انتخاب شده است. - اسعد گرگانی،1381 ،. - 376 موضوع آن از این جهت گستاخانه است که ویس، همسر »موبد« برادر رامین است و در این میان رامین عاشق زن برادر خود - ویس - می شود و با او رابطه ی عاشقانه برقرار می کندو... در پایان نیز آن ها به وصال هم می رسند و با خوشی و خرّمی در کنار هم ،عمر به پایان می برند. در بررسی منظومه ی ویس و رامین،متوجه می شویم که نامه هایی بین دو طرف رد و بدل شده است؛اما نکته ی قابل توجه این نامه ها،این است که فرستنده بیشتر نامه ها ویس است و نامه های او محتوایی کاملاً عاشقانه دارند.در این نامه ها،ویس از هجران،غمِ عشق، جفای یار،وفاداری و.. سخن می راند و خواستار وصال رامین می شود.نامه های ویس و برخی از نامه های رامین دارای مضامین مشابهی هستند. در بررسی این نامه ها مشخص می شود که طرفین در نامه نگاری های خود به مسائلی مانند نوع کاغذ ،قلم و ...توجه خاصی داشته اند ، در این مجال به این نامه ها می پردازیم.

پیشینه نامه های عاشقانه در ادب فارسی

نامه نگاری و گفتگو با معشوق نیز در ادبیات غنائی سابقه دارد "چنانکه به عنوان سنتی ادبی در اکثر منظومه های عاشقانه - ویس و رامین، سحر حلال و فرهاد و شیرین وحشی و... - و در دیگر انواع شعر به صورت محاوره عاشقانه و پیغامهای شفاهی - منوچهری - به چشم میخورد. مجموعه های مستقلی به نظم و نثر نیز به نامههایی در ناز و نیاز عاشق و معشوق اختصاص یافته است مثل ناز و نیازمجنون رفیقی شاعر قرن 9 و 10 " - منزوی، 38/5 : 1365 و خزانه دارلو، - 512 :1375، مراسله الوداد کهاحتمالاً در عصر صفوی یا پس از آن نگاشته شده است. - دانش پژوه، - 2922/12 :1340 و نازو نیاز از آگه بن یمین شبرغانی. - متوفی. - 1005 در بعضی کتابها نیز به عشق و مسائل آن به عنوان یک موضوع علمی پرداخته شده است و از مسائلی چون نامه نگاری عاشق و معشوق و آمیختن مرکب نامه با اشک یا خون و... صحبت میشود مانند روضه المحبین ابن قیم جوزی و طوق الحمامه ابن حزم آندلسی در ادبیات عرب." قسمتی از کتابهایی هم که برای آموزش عملیفنّ نامه نگاری تألیف شده، به آموزش نامه های عاشقانه اختصاص یافته است.

مانند انشای فارسی عبداالله بن محمد قرن 13، مراسلات حافظ نوراالله نوشاهی قرن 13، ریاض العشق که نامههایی است به عاشق و معشوق و شوهر و...، انشای گلزار عجم از مقبول احمد گوپاموی، دلپسند از محمد اکمل ملتانی" - منزوی، 499/5 :1365 و 417، 397، 381- 382، - 319 گلدسته اندیشه از وقاری یزدی و دستور نامه نگاری یکی از آثار جالب در این زمینه، »پرورده خیال« محمود میرزا قاجار است که آن را در دستور نگارش نامه های عاشقانه در سال 1241 به خواهش یکی از بانوان دربار ساخته است. عناوین این کتاب، حاوی اکثر مضامین منظومه های عاشقانه از قبیل دهنامه هاست و نشان میدهد چگونه به این مسأله به شکل یک فن نگاه میکردهاند. - رک: دانش پژوه، - 3644-3646/14 :1340 بدین ترتیب شاعران با در هم آمیختن این دو موضوع یعنی نامه نگاری و گفتگوی با معشوق، با اصول و ضوابطی خاص، نوع ادبی دهنامه را به وجود آوردند که انحصار در دو ویژگیِ تعداد معین و اشتمال بر گفتگوی عاشقانه آن را متمایز میکند. - رک: خان محمدی، - 17 :1378

غالباً در کتابهایی که راجع به انواع ادبی صحبت کردهاند، نامی از دهنامه ها و سی نامهها نیست - به استثنای واژه نامه هنر شاعری میمنت میرصادقی - ؛ اما حق آن است که دهنامه ها و سی نامهها را یک نوع ادبی مستقل یا زیر مجموعه ای از منظومه های داستانی عاشقانه محسوب کرد که از لحاظ محتوا، هدفآن بیان احساسات عاشقانه و احوال و مراتب عشق - عشق حقیقی و عرفانی یا مجازی - و رابطه ی متقابل عاشق و معشوق در گفتگویی عاشقانه، طیّ تبادل ده یا سی نامه با ساختاری ویژه، در قالب مثنوی داستانی است. "به تبعیت از ساختار و محتوای دهنامه ها، نوعی از دهنامه ها یعنی سی نامهها به وجود میآید که تعداد آنها کمتر از دهنامه هاست. - در نوشتار حاضر، برای پرهیز از تکرار، منظور از دهنامه، سی نامه نیز خواهد بود - . از »دهنامه« نخستین بار در ویس و رامین فخرالدین اسعدگرگانی - وفات بعد از - 446 یاد میشود و محققان معتقدند که روش فخرالدین در سرودن این دهنامه، منشأ دهنامه سرایی در ادبیات فارسی جشده است." - عیوضی، - 527 :1355 پس از عروسی رامین با گل، ویس از مشکین دبیر میخواهد برای رامین شرح درد دوری را در ده نامه بنویسد.

هر کدام از نامهها مستقل است و بیتی آنها را به هم ربط نمیدهد بلکه عناوین، آنها را از هم جدا میکند. پیشینه ی این داستان به دوران اشکانی میرسد. "لذا چون روش فخرالدین در نظم داستان، رعایت اصل داستان و حفظ معانی است و گمان نمیرود حادثه ای را از اصل داستان حذف کرده باشد" - همان: 21 و صفا، - 375/2 :1352 و ده نامه از افزوده های وی باشد، میتوان سابقه ی دهنامه سرایی را به دوران اشکانی رساند. هر چند دلایل قطعی برای اثبات این امر وجود ندارد و تنها میتوان به وجود نامههایی در ایران پیش از اسلام استناد کرد. ذبیح االله صفا نیز خاطر نشان میکند که بعضی از سنتهای منظومه های عاشقانهظاهراً از دوره های نخستین ادب فارسی به دوران اسلامی انتقال یافته است. - همان: 1/3، - 330 پس از ویس و رامین باید به تأثیر نظامی بر مثنوی سرایی عاشقانه از جمله دهنامه ها توجه کرد. صرف نظر از اثرپذیری شاعران دهنامه سرا از شیوه ی رد و بدل شدن پاسخها و محتوای گفتگوها در خسرو و شیرین نظامی، طرح صحنه ای از خسرو و شیرین که در آن شیرین از زبان نکیسا و خسرو از زبان باربد،پیغام رسانی میکنند و نیز گفتگوهای آنها در قصر شیرین، به طرح اولیه ی دهنامه ها که گفتگوی میان عاشق و معشوق است

شباهت تام دارد و به نظر میرسد نظامی- با توجه به اثر پذیریاش از ویس و رامین - دهنامه ی آن را به صورت گفتگوهایی میان خسرو و شیرین اما با آمیختن آن با موسیقی و واسطه گری نکیسا و باربد به جای مشکین دبیر درآورده است. البته ده نامه ویس و رامین و گفتگوهای خسرو و شیرین در ضمن منظومه ی اصلی آمده است در حالی که دهنامه ها به عنوان یک گونه ی ادبی خاص، یا منظومههایی مستقلند یا ساختاری خاص دارند. "دهنامه ها از لحاظ ساختاری به دو دسته عمده تقسیم میشوند که مبنای این تقسیم، منطق العشاق اوحدی است. اوحدی خود تصریح میکند قبل از وی یعنی در فاصله ی سروده شدن ویس و رامین و منطق العشاق، منظومههایی در این باب وجود داشته که شیوه ی آنها مقبول طبع وی و ممدوحش نبوده است و برای همین وی طرحی نو در میافکند." - اوحدی، - 411 :1340 نام و نشان تعداد اندکی از این »دهنامه های کهنه« به دست ما رسیده است. پس از ویس و رامین،اولینِ این نوع ادبی، سی نامه عزیزی حسینی از قرن شش است. پس از آن صحبت نامه همام، دهنامه های امیرخسرو و سی نامه حسینی هروی بر دهنامه اوحدی مقدمند. به نظر میرسد پیش از اوحدی، در ده نامه سرایی عناصر خاصی به کار نمیرفته است چنانکه گاه به جای نامه های مکتوب و دو طرفه، عاشق معشوق را در خیال یا بدون دریافت پاسخ مورد خطاب قرار میدهد و گاه با غزلهایی که تعداد مشخص و معینی ندارد، کلامش را میآراید اما اوحدی در دهنامه سرایی باب جدیدی باز میکند که پس از او الگوی دهنامه سرایی قرار میگیرد. "یعنی پس از